Tags

, , , , , , , , , , , , ,


Η τραγική μοίρα του Αγαμέμνονα και του οἴκου του επανέρχεται ξανά και ξανά στην Οδύσσεια, λειτουργώντας ως αντιθετικό φόντο για τον νόστο του Οδυσσέα αλλά και ως μέσο χειραγώγησης των προσδοκιών του κοινού σχετικά με τον νόστο αυτό. Η ιστορία φιλτράρεται μέσα από διαφορετικούς ομιλητές και εντάσσεται σε διαφορετικά συμφραζόμενα κάθε φορά, έτσι ώστε οι αποχρώσεις της να ποικίλλουν ανάλογα με την περίπτωση. Ο πίνακας που ακολουθεί συγκεντρώνει τα χωρία στα οποία γίνεται παροδική ή εκτεταμένη αναφορά στη δολοφονία του Αγαμέμνονα από την Κλυταιμνήστρα και τον Αίγισθο ή/και στην εκδίκηση του Ορέστη:

Ο Olson (1990) αναλύει τις τροπές της ιστορίας του Αγαμέμνονα στις διάφορες περιστάσεις υπό τις οποίες εμφανίζεται στο έπος, ανάλογα με τις ιδιαίτερες επιδιώξεις του χαρακτήρα που την επικαλείται τη δεδομένη στιγμή. Ο Olson καταδεικνύει κάτι πολύ σημαντικό: ότι ο ποιητής της Οδύσσειας χρησιμοποιεί τις αφηγήσεις για τον Αγαμέμνονα, για να υπαινιχθεί στο ακροατήριό του ότι η δική του ιστορία, η Οδύσσεια, θα μπορούσε να είχε κατάληξη διαφορετική από αυτήν που η παράδοση όριζε και που οι ακροατές κατείχαν, αν οι πρωταγωνιστές του νεώτερου δράματος έκαναν διαφορετικές επιλογές (Olson 1990, 57). Ο αφορισμός του Προοιμίου, αλλά και του Δία στο άλφα, ότι οι άνθρωποι ζουν ή πεθαίνουν, καταστρέφονται ή θριαμβεύουν ως αποτέλεσμα ελεύθερων, προσωπικών τους επιλογών επικυρώνεται στην Οδύσσεια μέσα από τα αντίθετα παραδείγματα του οίκου των Ατρειδών και του οίκου του Οδυσσέα.

Η συσσώρευση των αναφορών στον Αγαμέμνονα στην Τηλεμάχεια δεν είναι τυχαία. Αφενός, το παράδειγμα του Ορέστη εμψυχώνει τον Τηλέμαχο, καθώς αυτός αφυπνίζεται από τον λήθαργο της αδράνειας (βλ. σημείωση στο άλφα). Αφετέρου, ενισχύεται έτσι η αγωνία των ακροατών/αναγνωστών για την πιθανότητα η Οδύσσεια να παρεκτραπεί προς τις επικίνδυνες ατραπούς της Ορέστειας. 

Η δολοφονία του Αγαμέμνονα (Stories from the Greek Tragedians by Alfred Church, 1897). Wikimedia Commons

ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ ΚΑΙ ΟΔΥΣΣΕΑΣ

Αγαμέμνων και Οδυσσέας είναι οι δύο μεγάλοι απόντες της Τηλεμάχειας. Η ειρωνεία είναι ότι ενόσω ο Τηλέμαχος περιηγείται τα πέριξ βασίλεια, ο Οδυσσέας τρόπον τινά είναι και αυτός, όπως ο Αγαμέμνονας, «νεκρός», έγκλειστος στη χρυσή φυλακή της Καλυψούς, στην οποία θα καταλήξει μετά την ὕβριν στη Θρινακία.

Όταν, δηλαδή, ο Οδυσσέας συναντά τον Αγαμέμνονα στον Κάτω Κόσμο, βρίσκεται κι αυτός ένα βήμα πριν τη βύθιση στον δικό του Άδη. Αλλά, ενώ ο Αγαμέμνων είναι πια οριστικά και αμετάκλητα καμών, ο Οδυσσέας θα επανέλθει στην ηρωική επιφάνεια χάρη στην αντοχή του, τη μνήμη του, την πονηριά του, αλλά και τη βούληση των θεών να επιβάλουν στον κόσμο τη δικαιοσύνη: ο Οδυσσέας δεν είναι Αίγισθος, υπενθύμισε στον Δία η Αθηνά. Ο Οδυσσέας δεν είναι βεβαίως ούτε Αγαμέμνων, όπως και η Πηνελόπη δεν είναι Κλυταιμνήστρα (ή Ελένη). Καμία από τις ερωτικές περιπέτειες του Οδυσσέα κατά την απουσία του δεν ανέτρεψε την τάξη του οἴκου. Ο δόλος της γυναίκας του Οδυσσέα, επίσης, (το σάβανο του Λαέρτη, ο αγώνας του τόξου κτλ) τέθηκε στην υπηρεσία του οἴκου, δεν αποτέλεσε εργαλείο για την εκθεμελίωσή του. Την ανατροπή απειλούν να επιφέρουν οι Μνηστήρες, αλλά αυτοί προσκρούουν στην ὁμοφροσύνην και τη μῆτιν του βασιλικού ζεύγους της Ιθάκης, την αγάπη του Τηλεμάχου και την αφοσίωση των πιστών υπηρετών του παλατιού.

ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ ΚΑΙ ΠΗΝΕΛΟΠΗ

Στις προηγούμενες αναφορές στην ιστορία, πριν την ακούσουμε δηλαδή από την ἀχνυμένη (λ, 388) σκιά του ιδίου του Αγαμέμνονα στη Νέκυια, η έμφαση δινόταν ως επί το πλείστον στην ενοχή του Αιγίσθου ή/και στην ηρωική εκδίκηση του Ορέστη. Ο Αγαμέμνονας παρουσιάζει απερίφραστα την ιστορία ως παραβολή για τον ανοίκειο χαμό ενός άνδρα κακῆς ἰότητι γυναικός (έστω και αν αυτός που τον σκοτώνει είναι ο Αίγισθος —η Κλυταιμνήστρα σκοτώνει την Κασσάνδρα) και άρα επίσης ως προειδοποίηση για τους κινδύνους που τυχόν θα αντιμετωπίσουν με την επιστροφή τους οι απανταχού απόντες ήρωες. Το δηλητήριο που ο Αγαμέμνονας χύνει στη Νέκυια κατά της Κλυταιμνήστρας μπορεί να ισοζυγιστεί μόνο από το μέλι που στάζει για την Πηνελόπη τόσο εδώ όσο και αργότερα, στη Δεύτερη Νέκυια (ω, 192-202). Η Πηνελόπη είναι περίφρων, λίαν πινυτή και εὖ φρεσὶ μήδεα οἶδε (λ, 444-6). Η Κλυταιμνήστρα, αντιθέτως, εξυβρίζεται ως η πιο τρομερή και πιο ξεδιάντροπη ανάμεσα σε όλες τις γυναίκες (427), γυναίκα δολόμητις και οὐλομένη, με φάτσα σκύλας (κυνῶπις, 424), που διέπραξε έργο ἀεικές (429) και ντρόπιασε το φύλο της στον αιώνα τον άπαντα (433).

Ο Οδυσσέας, δηλώνει ο Αγαμέμνων, δεν κινδυνεύει να δολοφονηθεί από γυναίκα (444), αλλά καλά θα κάνει να μην εμπιστεύεται τη φάρα των θηλυκών (440-2). Στην πατρίδα του, όταν φτάσει, θα πρέπει να αποβιβαστεί μυστικά, ἐπεὶ οὐκέτι πιστὰ γυναιξίν (445-6). Ο Αγαμέμνων, μέσα στην πίκρα του, στέλλει αντιφατικά μηνύματα στον Οδυσσέα σχετικά με την πίστη της Πηνελόπης: ακόμη και οι καλύτερες των γυναικών μπορούν να αποβούν αναξιόπιστες. Η Κλυταιμνήστρα, δηλαδή, όπως και η Ελένη, δεν λειτουργούν για την Πηνελόπη μόνο ως αντιπαραδείγματα, αλλά ως πιθανές επιλογές δράσης που δεν υιοθετήθηκαν, πιθανές τροπές της πλοκής, που δεν ακολουθήθηκαν —και αυτό δεν ήταν τυχαίο. Η Πηνελόπη δεν θα παραμείνει πιστή επειδή έτσι έτυχε ή επειδή έτσι θέλησαν οι θεοί· θα επιλέξεινα μην γίνει Ελένη ή Κλυταιμνήστρα προκρίνοντας την πικρή μοναξιά, τον πόνο και την αγωνία.

Pierre-Narcisse Guerin, "H δολοφονία του Αγαμέμνονα" (Μουσείο του Λούβρου). Wikimedia Commons

ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ ΚΑΙ ΜΝΗΣΤΗΡΕΣ

Η απόπειρα να συνδεθούν Αγαμέμνων και Μνηστήρες μπορεί να ξαφνιάζει. Στο κάτω-κάτω, αν οι Μνηστήρες αντιστοιχούν σε κάποιον από τους πρωταγωνιστές στην ιστορία του Αγαμέμνονα, αυτός είναι ο Αίγισθος. Αυτή την προφανή σύνδεση επιχειρεί ανοικτά ο Οδυσσέας στο ν, 377-85. Όμως η τέχνη του ποιητή εδώ είναι πονηρή και εξίσου παρατηρητικός οφείλει να είναι και ο αναγνώστης/ακροατής.

Περιγράφοντας τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος και οι συν αυτώ δολοφονήθηκαν από τον αγαπητικό της γυναίκας του (λ, 405-434), ο Αγαμέμνονας μαρτυρεί ότι ο Αίγισθος τον κάλεσε σε δείπνο στο εσωτερικό του παλατιού και μεσούσης της λαμπρής γιορτής τον έσφαξε κι αυτόν και τους συντρόφους του σαν τα γουρούνια που σφάζονται σε γάμο ή σε μεγάλο γλέντι. Η όποια αντίσταση ήταν μάταιη, καθώς ο φόνος ήταν καλά σχεδιασμένος και η ορμή των επιτιθεμένων ακάθεκτη (νωλεμέως κτείνοντο, 413): ήταν σαφές ότι οι φονιάδες του Αιγίσθου δεν θα σταματούσαν, μέχρι και ο τελευταίος αντίπαλός τους να σωριαστεί νεκρός. Είτε σε μονομαχίες είτε σε ανοικτή μάχη, οι περί τον Αγαμέμνονα έπεσαν όλοι αργά ή γρήγορα. Τα νεκρά κουφάρια τους κείτονταν, λέει, σε λίμνη αίματος στο μέγαρο ανάμεσα σε κρατήρες από κρασί και σε τραπέζια που ξεχείλιζαν από φαγητά.

Η εικόνα αυτή, η ωμή βία της και οι γραφικές της περιγραφές —άνισος αγώνας, ανηλεής και δόλια σφαγή μέσα στο μέγαρο, δηλαδή σε κλειστό χώρο χωρίς διεξόδους και σε συμφραζόμενα πλούσιου συμποσίου— επί του παρόντος εντυπώνουν στο ακροατήριο το πόσο τραγικά και ανάξια πέθανε ο αρχιστράτηγος της τρωικής εκστρατείας. Όταν όμως η Οδύσσεια φτάσει πια στη ραψωδία χ, ο προσεκτικός ακροατής/αναγνώστης θα παρατηρήσει ότι η περιγραφή του θανάτου του Αγαμέμνονα θυμίζει έντονα τον τρόπο με τον οποίο ο Οδυσσέας σφάζει τους Μνηστήρες. Ό,τι όμως στη Νέκυια παρουσιάζεται ως αισχρή καταδολίευση (κατ’ αἶσχος ἔχευε, 433), ανατροπή του ηρωικού ιδεώδους και ευτελισμός ενός Ήρωα κατεξοχήν, στο χ θα αναδειχθεί στον πλέον οικείο και επάξιο τρόπο να αποδοθεί η δικαιοσύνη και να αποκατασταθεί η τάξη εις βάρος ανθρώπων που είναι τόσο κυνώπιδες όσο η Κλυταιμνήστρα και ο μοιχός της.

Τα πράγματα γυρίζουν εντελώς από την ανάποδη. Ο Όμηρος είτε δεν γνωρίζει είτε παραβλέπει την εκδοχή που θα χρησιμοποιήσει αργότερα ο Αισχύλος, ότι ο Αγαμέμνονας δολοφονήθηκε στο μπάνιο του. Και να τη γνώριζε, όμως, δεν θα τον εξυπηρετούσε. Ο Αγαμέμνων πρέπει να πεθάνει με τρόπο που να θυμίζει τον φόνο των Μνηστήρων, ώστε να υπογραμμιστούν τα θέματα της Δίκης και της ευθύνης. Ό,τι αυτού δεν του αξίζει, για τους Μνηστήρες είναι τα επίχειρα της διαγωγής τους: τα σκυλιά πρέπει να πεθάνουν σαν σκυλιά.

O Ορέστης σκοτώνει τον Αίγισθο. Wikimedia Commons