Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Σταυρός του Νότου” του Νίκου Καββαδία

Tags

"Ένα Μαχαίρι", "Θαλασσία Πανίς", "Kuro Siwo", Crux, Άλφα του Κενταύρου, Βάρδια, Γιώργος Θεοτοκάς, Θάνος Μικρούτσικος, Μαραμπού, Νίκος Καββαδίας, Πούσι, Σταυρός του Νότου, η ζωή των ναυτικών στη νεοελληνική ποίηση, μελοποιημένη ελληνική ποίηση, William George Allum

Το ποίημα συμπεριλαμβάνεται στο “Πούσι” (1947) και αφιερώνεται στον Γιώργο Θεοτοκά, ο οποίος, όπως μας πληροφορεί ο Φίλιππος Φιλίππου, τρία χρόνια πριν τη δημοσίευση αυτής της συλλογής, σε άρθρο του στο περιοδικό “Ορίζοντες” (τεύχος 9-10, 1944) είχε εκφραστεί θετικά για το νεανικό “Μαραμπού” (1933) θεωρώντας ότι η συλλογή αυτή εκπροσωπούσε την ελπίδα να ανθήσει κάποτε μια ελληνική ναυτική ποίηση. Η σχέση του Καββαδία πάντως με τη γενιά του 1930 ήταν προβληματική, αφού, παρά τον ενθουσιασμό που προκάλεσε το “Μαραμπού”, ο Καββαδίας θεωρούσε πως οι εκπρόσωποι της ποιητικής αυτής γενιάς δεν του απέδωσαν την αναγνώριση που του άρμοζε. Φέρεται μάλιστα να είχε ιδιαίτερο παράπονο από τον Σεφέρη (δείτε περισσότερα σε αυτό το βίντεο).

Το ποίημα είναι αφηγηματικό και εφάπτεται σε πολλά σημεία με τα ποιήματα “William George Allum” και “Ένα Μαχαίρι” από το “Μαραμπού”. Το απροσδιόριστο Εγώ του ποιήματος αφηγείται, χρόνια μετά, την ιστορία της αυτοκτονίας ενός συντρόφου του στο καράβι. Ο σύντροφος αυτός, στον οποίο ο αφηγητής απευθύνεται σε δεύτερο πρόσωπο, όπως και ο William George Allum, άρρωστος και στο σώμα και στην ψυχή, αδυνατεί να αντέξει το βάρος της ερωτικής απουσίας. Το καράβι ταξιδεύει προς τον Νότο υπό το πνεύμα του καυτού Γαρμπή (του Λίβα), αλλά η πραγματική φωτιά μαίνεται στην ψυχή του αντικειμένου της αφήγησης. Ο Νότος είναι για το ποιητικό Εσύ η διακεκαυμένη ζώνη των ερωτικών αναμνήσεων που τον ταλανίζουν. Και πάλι όπως ο William George Allum, καταφεύγει στη φωτιά, για να καυτηριάσει την πληγή του (να διώξει από πάνω του τα κατάλοιπα της ερωτικής αποτυχίας, το τατουάζ). Η αποτυχία αυτού του εγχειρήματος στρέφει την απελπισία προς τα μέσα και προς τον Εαυτό.  

To ποίημα μελοποίησε ο Θάνος Μικρούτσικος και το συμπεριέλαβε στον ομότιτλο δίσκο. Ακούστε το από την Αιμιλία Σαρρή (πρώτη εκτέλεση), από τον Γιώργο Νταλάρα, από τη Ρίτα Αντωνοπούλου, από τον ίδιο τον Θάνο Μικρούτσικο σε ζωντανή εκτέλεση και από την Άννα Λινάρδου.

Όσοι ενδιαφέρονται μπορούν να δουν επίσης τα εξής κείμενα:

• Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Μαρέα” του Νίκου Καββαδία
• Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Καραντί” του Νίκου Καββαδία
• Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Καφάρ” του Νίκου Καββαδία
• Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Kuro Siwo” του Νίκου Καββαδία
• Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Πικρία” του Νίκου Καββαδία
• Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Στεριανή Ζάλη” του Νίκου Καββαδία

Μνημείο για τον Νίκο Καββαδία στην Κεφαλλονιά

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

1. του Γαρμπή: στη γλώσσα των ναυτικών, ο θερμός νοτιοδυτικός άνεμος (εξ ου και “ἐβραζε το κύμα”), ο ίδιος που οι στεριανοί αποκαλούν λίβα. Για τα ονόματα των ανέμων δείτε εδώ. Στο ναυτικό ανεμολόγιο υπάρχουν οκτώ άνεμοι: πρβλ.  τους γνωστούς στίχους από το Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη (“Δοξαστικόν”):

Οι σημάντορες άνεμοι που ιερουργούν

που σηκώνουν το πέλαγος σαν Θεοτόκο
που φυσούν και ανάβουνε τα πορτοκάλια

που σφυρίζουν στα όρη κι έρχονται
Ο Μαΐστρος,  ο Λεβάντες,  ο Γαρμπής, ο Πουνέντες,

ο Γραίγος,  ο Σιρόκος,  η Τραμουντάνα,  η Όστρια.

 

4. σ᾽ άλλους παραλλήλους θα᾽ χεις μπει: Το ποιητικό Εσύ προαναγγέλλει αμφίσημα την αυτοκτονία του.

5. κούλικο: Κούληδες (λέξη των Ταμίλ) αποκαλούνται στις βρετανικές αποικίες της ΝΑ Ασίας οι ανειδίκευτοι εργάτες, που μπορούσαν να μισθωθούν για διάφορες υπηρεσίες, κυρίως ως αχθοφόροι. Η εικόνα του κούλη επιστρέφει συχνά στα ποιήματα του Καββαδία. Σιωπηλές, φασματώδεις φυσιογνωμίες, με “βαριά ωχροκίτρινη μορφή” (“Οι προσευχές των ναυτικών“),  προσεύχονται με τρόπο ιδιότυπο μα κατανυκτικό και “τρώνε συχνά ρύζι με κάρυ” (“Cambay’s Water“) – περίεργοι συνοδοιπόροι ενός ταξιδιού και ενίοτε, όπως εδώ, σύντροφοι σε μια φευγαλέα αλλά εντυπωτική ερωτική ένωση.

5-6. τατού…σβήσει: Για την ποιητική λειτουργία του τατουάζ και τις απελπισμένες προσπάθειες των ναυτικών να το αφαιρέσουν, βλ. το σχόλιό μας στο ποίημα “Καραντί” (στ. 3). Εδώ, όπως και αλλού, το τατουάζ είναι ό,τι απέμεινε από μια παλιά, χαμένη αγάπη.

7. είπαν πως την είχες αγαπήσει: Η γυναικεία μορφή που αγαπήθηκε κάποτε, σε παρελθοντικό χρόνο, και που όλο ξεγλιστρά και χάνεται, άπιαστη και εξιδανικευμένη, στοιχειώνει την ποίηση του Καββαδία. Βλ. το προαναφερθέν σχόλιό μας στο ποίημα “Καραντί” και το υπόμνημά μας στο ποίημα “Μαρέα”.

7. είπαν: Είναι σημαντική λεπτομέρεια ότι το ποιητικό Εσύ δεν αφηγείται το ίδιο την ερωτική ιστορία του. Οι πληροφορίες φτάνουν στον αφηγητή από άλλους. Το Εσύ του “Σταυρού του Νότου” θυμίζει σε πολλά, όπως είπαμε, τον σιωπηλό, σκοτεινό William George Allum του ομότιτλου ποιήματος, που φυλάσσει φθονερά στην ψυχή του τον πόνο, ενώ την ίδια στιγμή επιχειρεί μανιασμένα να τον σβἠσει από το σώμα του και το κορμί του.

8. σε μια κρίση μαύρου πυρετού: “Μαύρος Πυρετός” (“Κάλα-Αζάρ” στα χίντι) είναι παρασιτική ασθένεια που ανήκει στην κατηγορία των λεγόμενων λεϊσμανιάσεων. Πρόκειται για σπλαγχνική νόσο με βασικό σύμπτωμα τον ψηλό πυρετό (με το συνακόλουθο παραλήρημα, που στο ποίημα ταυτίζεται, σχεδόν συνδέεται με την ερωτική έξαρση). Μεταδίδεται με το τσίμπημα του εντόμου φλεβοτόμος (είδος σκνίπας). Η αρρώστια είναι ακόμη και σήμερα συχνή στην ανατολική και νότια Αφρική και μπορεί να αποβεί θανατηφόρα.

Η αρρώστια, είτε το αφροδίσιο νόσημα που μαζεύει στα ρυπαρά πορνεία των λιμανιών, είτε οι εξωτικές νόσοι τις οποίες προκαλεί η υγρασία και η ζέστη των τροπικών περιοχών, συνταξιδεύει συχνά με τους ναυτικούς του Καββαδία.

9. βάρδια: H βάρδια στον Καββαδία δεν είναι απλά τμήμα της ναυτικής ρουτίνας, είναι κατάσταση οντολογική. Ο ναυτικός του Καββαδία κινείται συνεχώς στο μεταίχμιο: μεταξύ της ξηράς και της θάλασσας, της πατρίδας και της ξενιτιάς, του έρωτα και της απουσίας. Η βάρδια είναι κατάσταση εξίσου οριακή: την ώρα που όλοι κοιμούνται, μέσα στη γενική αποχαύνωση ενός ταξιδιού που ουδέποτε τελειώνει και που συχνά πορεύεται μέσα στην αχλύ (της συννεφιάς, της ομίχλης ή της μαστούρας), η συνείδηση του ποιητικού Εγώ αγρυπνά με ευαίσθητες τις κεραίες της. Αλλά η ευαισθησία αυτή είναι κατάρα.

9. πλάι σε κάβο φαλακρό: “κάβος” είναι είτε το ακρωτήριο είτε ένα χοντρό ναυτικό σκοινί. Εδώ η λέξη μπορεί να δηλώνει ο,τιδήποτε από τα δύο, αν και ίσως η δεύτερη σημασία ενισχύεται από τα “στράλια” (βλ. παρακάτω).

Ο Σταυρός του Νότου, περιστοιχισμένους από τον Κένταυρο. Copyright © 2003 Torsten Bronger (Πηγή: Wikipedia)

10. Σταυρός του Νότου: Ο Σταυρός του Νότου (Crux) είναι ένας από τους φωτεινότερους, πιο ευδιάκριτους αστερισμούς στον νυχτερινό ουρανό, το βασικό σημείο προσανατολισμού για τους ναυτικούς που κινούνται στο νότιο ημισφαίριο. Για τον αστερισμό δείτε περισσότερες πληροφορίες εδώ και εδώ. Στη συνείδηση των ναυτικών ο Σταυρός του Νότου, εξαιτίας ακριβώς του σταυροειδούς σχήματός του, ερμηνευόταν αμφίσημα είτε ως σημάδι ελπίδας είτε, συνηθέστερα, ως προάγγελος μαρτυρίων. Δείτε περισσότερα στο άρθρο της Deborah Houlding.

Η πορεία προς τον Νότο είναι, γενικότερα στην ποίηση του Καββαδία και όχι μόνο εδώ, ταυτισμένη με την ψυχική και  τη σωματική ταλαιπωρία. Ο Νότος είναι παράξενη, ανοίκεια γη, βουτηγμένη στην ομίχλη, ενίοτε και την παραίσθηση. Πρβλ. από το “Κuro Siwo”:

Πρώτο ταξίδι έτυχε ναύλος για τον Νότο
δύσκολες βάρδιες, κακός ύπνος και μαλάρια
είναι παράξενα της Ίντιας της φανάρια
και δεν τα βλέπεις, καθώς λένε, με το πρώτο.

10. στράλια: σκοινιά που στερεώνουν τους ιστούς. Καθώς ο ναύτης κοιτάει ψηλά, τα στράλια είναι σαν να πλαισιώνουν το λαμπρό αστέρι, τον Σταυρό του Νότου. “Στράλια” όμως επίσης στη γλώσσα των ναυτικών λέγεται και το νότιο σέλας (aurora australis), που συχνά πλαισιώνει τον Σταυρό του Νότου.

11. κομπολόι … από κοράλια: Συχνά στον Καββαδία τέτοιου είδους εξωτικά μπιχλιμπίδια (ή άλλα μικροαντικείμενα – μια σκαλιστή πίπα ή, ακόμη πιο αιχμηρά, ένα μαχαίρι) είναι απομεινάρια περασμένων, χαμένων ερώτων ή σύμβολα μιας προδοσίας την οποία ο ναυτικός δεν μπορεί να ξεπεράσει. Πρβλ. από το ποίημα “Θαλασσία Πανίς” (Πούσι): ένα κοχύλι σκουλαρίκι έχεις στ᾽ αυτί / και στα μαλλιά θαλασσινό πράσινο αστέρα. Πιο αμφίσημα, αλλά και πάλι σχετικά με τον χαμένο έρωτα, είναι “των Ινκάς τα σκουλαρίκια” στο “Καραντί“.

Το Άλφα του Κενταύρου, με την εκτυφλωτική του λάμψη, δεσπόζει στον νυκτερινό ουρανό του Νοτίου Ημισφαιρίου

12. άκοπο μασάς καφέ πικρό: Το μάσημα διαφόρων ανεπεξέργαστων βοτάνων αποτελούσε συνηθισμένο γιατροσόφι για τον πυρετό. Πρβλ. από το “Black and White”: δούλευε το φτυάρι σκλάβε του Μαρόκου / που μασάς βοτάνια για τον πυρετό. 

13. το Άλφα του Κενταύρου: Το πιο λαμπερό Αστέρι στον αστερισμό του Κενταύρου, που “συνορεύει” με τον Σταυρό του Νότου στον ουρανό του νοτίου ημισφαιρίου. Για το άστρο, το τρίτο λαμπρότερο στον νυκτερινό ουρανό, δείτε περισσότερα εδώ. Σημειώνουμε ότι οι αστρονόμοι εντόπισαν κρυμμένο πίσω από τη λάμψη του Άλφα του Κενταύρου το αέριο σάβανο (gaseous shroud) ενός ετοιμοθάνατου άστρου.

Δεν είναι σαφές αν ο Καββαδίας γνώριζε την τελευταία πληροφορία, αν η ετοιμοθάνατη φωνή του Εσύ μέσα στη ζέστη του νοτιά παραλληλίζεται με το άστρο που αργοσβήνει πνιγμένο από τη λάμψη του κυρίαρχου ουράνιου σώματος. Το σίγουρο είναι ότι το ποίημα αυτό βηματίζει στη γραμμή μιας πολλαπλής, ειρωνικής αντίθεσης ανάμεσα στο Φως και το Σκοτάδι, τη Ζωή (που για το ποιητικό Εσύ είναι ζωντανός θάνατος) και τον Θάνατο (που για το Εσύ είναι λύτρωση και γαλήνη). Ο νυκτερινός ουρανός του “Σταυρού του Νότου” χαράσσεται από υπέρλαμπρα ουράνια σώματα, που όμως για το ποιητικό Εσύ εκπροσωπούν το σκότος του Φόβου και της ανάμνησης της ερωτικής αποτυχίας. Πιο κάτω ο λαμπρός ήλιος του Ισημερινού “κόβεται” προς στιγμήν από το σκότος του θανάτου, που όμως για τον αποκαμωμένο ναύτη είναι φως. Και τέλος ο γαλήνιος ύπνος του θανάτου στις ακτές της Αφρικής δεν διαταράσσεται ούτε από τα φανάρια (τα νυκτερινά φώτα πορείας του μοιραίου ταξιδιού) ούτε από τους γαργαλιστικούς πειρασμούς του κυριακάτικου μεσημεριού (“τ᾽ ωραίο γλυκό της Κυριακής“). Το ποιητικό Εσύ, μάλλον ο πιλότος του καραβιού, είναι επιφορτισμένο με την παρατήρηση του Φωτός, ώστε το πλοίο να βρει την πορεία του στο Σκότος του νυκτερινού ουρανού. Ο ίδιος όμως είναι παραδομένος στο σκοτάδι – ετοιμοθάνατος ψυχικά και αποφασισμένος να θέσει τέρμα στη ζωή του.

Παλινώριο στο Βρετανικό πολεμικό “Μπέλφαστ” (Πηγή: Άρης Στουγιαννίδης)

13. με το παλινώριο: Για το παλινώριο, βλ. το σχετικό σχόλιό μας στο “Μαρέα”. Δείτε επίσης το κατατοπιστικό άρθρο του Άρη Στουγιαννίδη.

13. πήρα κάτου: Τεχνικός ναυτικός όρος που περιγράφει τη διαδικασία εύρεσης της ακριβούς θέσης του πλοίου με τη χρήση του παλινώριου (της διόπτρας). Για την ποιητική λειτουργία των αναφορών σε τέτοια ναυτικά όργανα, βλ. επίσης το σχετικό σχόλιό μας στο “Μαρέα”.

16. να φοβάσαι τ᾽ άστρα του Νοτιά: επειδή τα άστρα αυτά είναι που κατευθύνουν προς τον “παράξενο”, επικίνδυνο Νότο (βλ. σχόλιο στον στ. 10). Ο Νότος είναι για το Εσύ περιοχή καταραμένη και στοιχειωμένη από την αφόρητη ανάμνηση.

17-20. άλλοτε … μάθημα πορείας νυχτερινό: Ο στίχος επιδέχεται δύο αναγνώσεις, μία κυριολεκτική και μία μεταφορική. “Μιγάδα” στην ιδιόλεκτο των ναυτικών είναι ο εξάντας: ο ναυτικός ασκείται στην πλοήγηση του καραβιού μέσα στο απόλυτο σκοτάδι. Τον λόγο τον εξηγεί ο Δημήτρης Βεντούρης σε αυτή την ανάρτηση:

Στα δώδεκα μου χρόνια λόγω πατέρα μου που ήτανε καπετάνιος, βρέθηκα βράδυ στη γέφυρα ενός εμπορικού καραβιού. Μου έκανε εντύπωση το απόλυτο σκοτάδι που επικρατούσε. Του μετέφερα την απορία μου γι’ αυτό, κι εκείνος μου απάντησε αφοπλιστικά: για να βλέπουμε.

Με φώτα αναμμένα συμπλήρωσε πάντα κάλμα και μπονάτσα θα έχουμε. Φάροι και στεριές δε θα φαίνονται. Τι καιρό έχει έξω δεν θα καταλαβαίνουμε. Ούτε τον κίνδυνο μιας πιθανής σύγκρουσης θα πάρουμε χαμπάρι.

Τότε κατάλαβα πόσο πολύτιμη είναι η άσκηση του να μπορείς να βλέπεις στο σκοτάδι αλλά και με ποιο τρόπο το έντονο φως πολλές φορές θαμπώνει την πραγματικότητα χωρίς να το καταλαβαίνουμε.

Η αναφορά στη μιγάδα, όμως, που συχνά εμφανίζεται στον Καββαδία ως πρότυπο εξωτικής ομορφιάς (αλλού “μουλάτρα”) δεν μπορεί να αποκλείσει τη μεταφορική, ερωτική ερμηνεία. Η προφανώς κρυφή  και βεβιασμένη σεξουαλική επαφή στο κατάστρωμα με τη μιγάδα του καπετάνιου παρομοιάζεται με τη μαθητεία του ναυτικού στην ανάγνωση του νυκτερινού ουρανού, που χρησιμεύει ως οδηγός πορείας. Αυτός ο λαμπρός νυκτερινός ουρανός, που “άλλοτε” αποτελούσε για το ποιητικό Εσύ πηγή αγαλλίασης και ευφροσύνης, σήμερα του προκαλεί τρόμο.

21. Nossi Be (Νόσι Μπι): Γνωστό και ως Nosy Be (ή Nossi-Bé), μικρό νησί βορειοδυτικά της Μαδαγασκάρης. Η γεωγραφική λεπτομέρεια προστίθεται, για να εξυπηρετήσει, όπως συχνά συμβαίνει στον Καββαδία, την ομοιοκαταληξία (Νόσι Μπι – αναλαμπή). Ο ποιητής αρέσκεται ιδιαίτερα σε τέτοιου είδους απροσδόκητες ρίμες, που συμπλέκουν εξωτικά, άγνωστα τοπωνύμια με λέξεις κοινές και συνηθισμένες. Άλλωστε, αυτή η σύζευξη του εξωτικού και του τετριμμένου, του συναρπαστικού και του ανυπόφορα πληκτικού, του αποτελματωμένου, είναι στον Καββαδία ίδιον του ναυτικού βιώματος.

22. πήρες το μαχαίρι δυο σελίνια: Πρβλ. το ποίημα “Ένα Μαχαίρι” από το Μαραμπού. Το φτηνό, σκουριασμένο, ασήμαντο μαχαίρι συνοδεύει συχνά τους ναυτικούς του Καββαδία. Λειτουργεί είτε ως επιθετικό όπλο, που το τραβούν πάνω στον μεθυσμένο τους παροξυσμό (πρβλ. τα ποιήματα “Μαύρη λίστα” και “Ένας Δόκιμος στη Γέφυρα εν Ώρα Κινδύνου”, επίσης από το Μαραμπού) είτε ως όργανα αυτοκαταστροφής.

23. λίνια: από το λατινικό linea (γραμμή), πρόκειται για τη νοητή γραμμή που χωρίζει τις κλιματικές ζώνες μεταξύ τους. Χρησιμοποιείται συνηθέστερα για τη γραμμή του Ισημερινού (το όριο δηλαδή ανάμεσα στο βόρειο και το νότιο ημισφαίριο), αλλά αναφέρεται και στις γραμμές των τροπικών.

Το Ποιητικό Εσύ επιλέγει να αυτοκτονήσει ακριβώς τη στιγμή που το καράβι περνά τη λίνια, που μεταβαίνει από τον Βορρά στον Νότο. Στην καρδιά της διακεκαυμένης ζώνης, το Εσύ επιλέγει επίσης ως χρόνο της πράξης του το μεσημέρι. Προηγουμένως είχε καταφύγει στη θερμότητα, ανεπιτυχώς, για να κάψει το τατουάζ. Εδώ η λάμψη της φωτιάς αντικαθίσταται από την αντανάκλαση του καυτού ήλιου στην κάμα του μαχαιριού.  

“άστραψες σα φάρου αναλαμπή”…

24. άστραψες σα φάρου αναλαμπή: Ο ποιητής επιχειρεί στο σημείο αυτό δύο ενδιαφέρουσες μεταθέσεις. Δεν αστράφτει το μαχαίρι, καθώς αντανακλά τον λαμπρό ήλιο, αλλά το ποιητικό Εσύ (“άστραψες” και όχι “άστραψε”). Ο ποιητικός χρόνος επίσης μετατίθεται απότομα από τη μέρα στη νύχτα και το φως γίνεται η αναλαμπή ενός φάρου στον νυκτερινό ουρανό (ο οποίος δέσποζε μέχρι τώρα στο ποίημα). Στο ποιητικό Εσύ αρμόζει, άλλωστε, το σκοτάδι. Ακόμη και τα άστρα, η μοναδική πηγή φωτός μέσα στο σκοτάδι, κατάντησαν γι᾽ αυτόν βασανιστικά. Η μοναδική στιγμή που το σκοτάδι διακόπτεται λυτρωτικά από το φως, που το Εσύ γίνεται φως (αστραπή, φάρος) είναι η στιγμή της αυτοκτονίας.

25. κάτω στις ακτές της Αφρικής: το μοιραίο ταξίδι έδωσε τη θέση του σε μια γαλήνια ακινησία.

27. τα φανάρια: τα πλευρικά φώτα πορείας στο καράβι.

28. τ᾽ ωραίο γλυκό της Κυριακής: ο νεκρός ναυτικός έχει απαλλαγεί τόσο από τις ψυχικές και σωματικές κακουχίες του ταξιδιού, όσο και από τις μικροχαρές της στεριανής ζωής, που του διέφευγαν συνεχώς, αλλά, βασανιστικά, τις επιζητούσε – διχασμένος, όπως όλοι οι ναυτικοί του Καββαδία.