Για την “Ηλέκτρα” του Σοφοκλή: (1) Προκαταρκτικές παρατηρήσεις

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αισχύλος, Ηλέκτρα, Ορέστεια, Ορέστης, Σοφοκλής, αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο

HΛΕΚΤΡΕΣ

Ο Σοφοκλής, όπως γνωρίζουμε, δεν ήταν ο πρώτος από τους τρεις μεγάλους τραγικούς που ασχολήθηκε με τον μύθο των Ατρειδών και ειδικά με τη δολοφονία της Κλυταιμήστρας από τον γιο της. Φαίνεται όμως ότι, από τους Τρεις πάντα, ήταν ο τελευταίος. Αξιόπιστα στοιχεία κατατάσσουν την Ηλέκτρα του Σοφοκλή στα όψιμα έργα του ποιητή, ενώ εξίσου πειστικές μαρτυρίες δείχνουν ότι η Ηλέκτρα του Ευριπίδη είχε προηγηθεί.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΨΙΜΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ “ΗΛΕΚΤΡΑΣ” ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ

Το έργο μοιάζει σε πολλά σημεία (στη μορφή, το στυλ και το πνεύμα) με τα δύο αποδεδειγμένως όψιμα έργα του Σοφοκλή: τον Φιλοκτήτη (409/8 π.Χ) και τον Οιδίποδα επί Κολωνώ (406/5 π.Χ).

Με τον Φιλοκτήτη και τον ΟεΚ η Ηλέκτρα του Σοφοκλή μοιράζεται την έμφαση στο μοτίβο της ηρωικής αντοχής και της αξιοπρέπειας μέσα σε σκληρά πάθη και κακουχίες. Με τον Φιλοκτήτη ιδιαίτερα τη συνδέει TO ΓΕΝΙΚΟ ΣΧΗΜΑ ΤΗΣ ΠΛΟΚΗΣ:

«Δύο άνδρες, ένας νεώτερος και ένας γηραιότερος, καταφτάνουν στο μέρος όπου ο κύριος χαρακτήρας ζει βασανισμένος εδώ και χρόνια. Ο νεώτερος (Ορέστης, Νεοπτόλεμος) είναι ἔφηβος, δηλαδή άνδρας σε μετάβαση από την παιδική στην ανδρική ηλικία (μεταξύ 18-20 ετών περίπου) και ζει στη σκιά του νεκρού πατέρα του (Αγαμέμνων, Αχιλλέας). Οι νεοαφιχθέντες σκαρώνουν μια περίτεχνη μηχανορραφία, που προκαλεί επιπλέον πόνο στον βασικό χαρακτήρα, πριν να επέλθει η αναγνώριση και η ανακούφιση» (Lloyd, 17).

Καρυοφυλλιά Καραμπέτη (Εθνικό Θέατρο, 1998)

Η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη ως Ηλέκτρα στην παράσταση του Δημήτρη Μαυρίκιου (Εθνικό Θέατρο, 1998)

Η Ηλέκτρα επίσης μοιάζει με τα δύο όψιμα έργα του Σοφοκλή ως προς το γενικό δραματικό στυλ: περιέχει λιγότερες μακρές ρήσεις, περισσότερο γρήγορο και ευέλικτο διάλογο (στιχομυθίαν και ἀντιλαβήν), πολύ συντομότερα χορικά και πολύ περισσότερες μονωδίες (σόλο τραγούδι, άρια, του ηθοποιού).

Τέλος, στην Ηλέκτρα, ο Σοφοκλής χρησιμοποιεί επίσης τρεις τουλάχιστον δραματικές τεχνικές που δεν εντοπίζονται σε άλλα έργα του, αλλά είναι συνηθισμένες στον ύστερο κυρίως Ευριπίδη:

Τον διαλογικό εκθετικό Πρόλογο (ο Σοφοκλής αλλού προτιμά τη μονολογική προλογική ρήση).
Τη μονωδία μεταξύ της αρχικής προλογικής σκηνής και της παρόδου του χορού (δεν υπάρχει πουθενά αλλού στον Σοφοκλή, αλλά εντοπίζεται στον Ευριπίδη.
Το λυρικό ντουέτο που ακολουθεί την αναγνώριση (επίσης μοναδικό στον Σοφοκλή και συχνό στον Ευριπίδη).

Καρυοφυλλιά Καραμπέτη

ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΚΑΙ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ: ΠΟΙΟΣ ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ;

Σειρά στοιχείων πείθουν ότι η Ηλέκτρα του Ευριπίδη είχε προηγηθεί:

Η σκηνή της αναγνώρισης στον Ευριπίδη ανατρέπει την αντίστοιχη στις Χοηφόρους, αλλά δεν επιδεικνύει πουθενά γνώση του έργου του Σοφοκλή. Ο Σοφοκλής απομακρύνεται συνειδητά και από τα δύο αυτά μοντέλα αναβάλλοντας την αναγνώριση για το τέλος.
Ο ρόλος της Ηλέκτρας είναι μικρός στις Χοηφόρους, μεγαλύτερος στον Ευριπίδη και κυρίαρχος στον Σοφοκλή.
Η Χρυσόθεμη διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην τραγωδία του Σοφοκλή. Ο χαρακτήρας αυτός λείπει και από την Ορέστεια και από την ευριπίδεια Ιφιγένεια εν Ταύροις (μάλλον 414 π.Χ.).

Από την παράσταση της Λυδίας Κονιόρδου (Εθνικό Θέατρο, 1996)

ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΕΚΔΟΧΩΝ ΤΟΥ ΑΙΣΧΥΛΟΥ, ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ

Από την πρώτη κιόλας ανάγνωση αντιλαμβάνεται κανείς ότι η “Ηλέκτρα” του Σοφοκλή είναι τραγωδία πολύ διαφορετική τόσο από την “Ορέστεια” του Αισχύλου όσο και από την “Ηλέκτρα” του Ευριπίδη τουλάχιστον σε επτά πολύ βασικά σημεία:

Ο Σοφοκλής αναδεικνύει την κόρη του Αγαμέμνονα, που έχει μάλλον δεύτερο ρόλο στον Αισχύλο και τον Ευριπίδη, σε κεντρικό και δεσπόζον πρόσωπο, σχεδόν αποκλειστικό σημείο εστίασης του δράματος.
Παραλαμβάνοντας από τους δύο ομοτέχνους του μια Κλυταιμήστρα πολυπρισματική και αμφίσημη, ο Σοφοκλής παραδίδει πρόσωπο με ελάχιστα ελαφρυντικά για τις πράξεις και τις επιλογές του και ακόμη λιγότερες αρετές και θέλγητρα.
Eκεί που τόσο ο Αισχύλος (στις Χοηφόρους) όσο και ο Ευριπίδης εκλαμβάνουν τον φόνο της Κλυταιμήστρας και του Αιγίσθου ως ένα ακόμη επεισόδιο στην εξελισσόμενη ιστορία των Ατρειδών, εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον ο Σοφοκλής φαίνεται να παρουσιάζει αυτό τον φόνο ως το δικηφόρον ἦμαρ (για να δανειστούμε μια φράση που στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου είναι βαθιά ποτισμένη με τραγική ειρωνεία) που επιτέλους φέρνει τέλος στις ταλαιπωρίες της γενιάς των Ατρειδών.
Όμως, εκεί που στον Αισχύλο και τον Σοφοκλή η αναγνώριση μεταξύ Ηλέκτρας και Ορέστη επέρχεται νωρίς, με αποτέλεσμα τα δύο αδέλφια να σχεδιάζουν και να εκτελούν μαζί την εκδίκηση, ο Σοφοκλής αναβάλλει την αναγνώριση για τα τελευταία στάδια του έργου, καθιστώντας αυτήν την πράξη και όχι τη μητροκτονία το εστιακό κέντρο του έργου του.
Γενικότερα, η μητροκτονία, παρά την απεχθή φύση της Κλυταιμήστρας, είναι σχεδόν δευτερεύον και περιφερειακό ζήτημα στο έργο του Σοφοκλή. Η μητροκτονία προβάλλεται στην αρχή και στο τέλος του δράματος λειτουργώντας έτσι σχεδόν ως εξωτερικό περίβλημα, ως απλό πλαίσιο για τον πυρήνα της δραματικής αφήγησης, που δεν είναι άλλος από το πάθος της Ηλέκτρας. Το «δράμα της Ηλέκτρας» έχει κι αυτό με τη σειρά του περιφερειακή μάλλον σχέση με την πλοκή της εκδίκησης, στην οποία η Ηλέκτρα ποτέ δεν διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο.
Η προηγούμενη επιλογή του Σοφοκλή εξυπηρετεί τη βασική του αφηγηματική επιλογή: την απομόνωση της Ηλέκτρας από τον περίγυρό της, ακόμη και από τον ίδιο της τον αδελφό. Η τραγωδία του Σοφοκλή είναι πάνω από όλα Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΑΣ, του θρηνητικού της λόγου και της αδιάκοπης, βασανιστικής παρουσίας της, και όχι των ηθικών περιπλοκών που προκαλεί η μητροκτονία.
Ο Αισχύλος έφτιαξε τριλογία στην οποία η ανθρώπινη και η μεταφυσική αιτιότητα συμπλέκονται αξεδιάλυτα. Ο Ευριπίδης αφαίρεσε σχεδόν καθ᾽ ολοκληρίαν το μεταφυσικό στοιχείο και μετέτρεψε τον κύκλο του αίματος σε παράλογο κύκλο εγκλήματος και αλληλοσφαγής, που απαξιώνει πλήρως τους αυτουργούς. Ο Σοφοκλής κινείται ανάμεσα στους δύο: η μεταφυσική αιτιότητα υποχωρεί μπροστά στην ελεύθερη βούληση των ανθρώπων (έστω κι αν ο Απόλλωνας κατέχει κεντρική θέση στη δράση) και το πυκνό φιλοσοφικό πλέγμα της «Ορέστειας» παραμερίζεται: στον Σοφοκλή η τραγική ουσία εστιάζεται στο υποκειμενικό βίωμα της κόρης του Αγαμέμνονα.

ΕΝΑ ΕΡΓΟ, ΔΥΟ ΣΧΟΛΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ:

Η “ΗΛΕΚΤΡΑ” ΚΑΙ ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΟΙ

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η τραγική ουσία του έργου συμπυκνώνεται στο πρόσωπο της φερώνυμης πρωταγωνίστριας πολύ περισσότερο από ό,τι στην πράξη του Ορέστη.

Η μητροκτονία, όμως, δεν είναι κάτι που η τραγωδία του Σοφοκλή μπορεί ελαφρά τη καρδία να παραβλέψει ή εύκολα να παρουσιάσει ως κάτι ηθικά ξεκάθαρο και μη προβληματικό. Οι φιλόλογοι συνεπώς ερίζουν σχετικά με την ερμηνεία της τραγωδίας, καθώς η Ηλέκτρα όντως μοιάζει να παραβλέπει παντελώς, σε βαθμό δυσεξήγητο και άνευ προηγουμένου, τις ηθικές γκρίζες ζώνες που δημιουργεί η εντολή του Απόλλωνα και η πράξη της μητροκτονίας και να δοξολογεί ανόθευτα τον θρίαμβο των τιμωρών και της δικαιοσύνης.

Οι μελετητές διχάστηκαν σε δύο σχολές:

Από τη μια, οι οπαδοί της «θετικής» λεγόμενης ανάγνωσης θεωρούν ότι ο Σοφοκλής όντως στήνει μια τραγωδία που κινείται κοντά στο πνεύμα του Ομήρου, ο οποίος και αποτελεί την απώτατη πηγή της αφήγησης και ορίζει τον θάνατο του Αιγίσθου και της Κλυταιμήστρας ως το τέλος των συμφορών για τον οίκο του Ατρέα.
Από την άλλη, οι οπαδοί μιας πιο περίπλοκης, «ειρωνικής» ανάγνωσης, οι οποίοι αποτελούν και τη μεγάλη πλειοψηφία των μελετητών σήμερα, πιστεύουν ότι το έργο του Σοφοκλή δεν είναι τόσο μονοσήμαντο, ότι κάτω από το προφανές νόημα του έργου υπάρχουν στρώματα ερμηνείας που ελέγχουν τη χαρά που προκαλεί ο θάνατος των δύο σφετεριστών δολοφόνων.

Τα σημεία τριβής στην όλη συζήτηση υπήρξαν τα εξής:

Μπορείτε να βρείτε περισσότερες λεπτομέρειες για τα επιχειρήματα της μιας ή της άλλης πλευράς σε αυτό το αρχείο. Όπως διαπιστώνει κανείς, υπάρχει εντυπωσιακή ισορροπία ανάμεσα στις δύο ερμηνευτικές τάσεις. Κάθε άλλο παρά μονοσήμαντα ερμηνεύει τον μύθο, ο Σοφοκλής προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση.

Αντίθετα, απηχώντας το διερευνητικό, αμφισβητικό και αποδομιστικό πνεύμα του ύστερου 5ου αιώνα, ο οποίος υπό την επίδραση και της σοφιστικής σκέψης απομακρύνεται πια από τις βεβαιότητες και τις απλουστευτικές ερμηνείες, έχει δημιουργήσει με πολλή τέχνη ένα δυναμικώς αμφίσημο έργο, που «επιχειρηματολογεί» εξίσου πειστικά, χωρίς κατ᾽ ανάγκην να καταλήγει, in utramque partem.

Η Ηλέκτρα του Σοφοκλή θέτει το ΠΡΟΒΛΗΜΑ της εκδίκησης, το ΠΡΟΒΛΗΜΑ της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης και του τρόπου με τον οποίο αυτή περιπλέκεται από τα πάθη των ανθρώπων. Πάνω από όλα, όμως, υποτάσσει όλους αυτούς τους προβληματισμούς στη βασική καλλιτεχνική της επιδίωξη: τη σκιαγράφηση του απόλυτου τραγικού πάθους στο πρόσωπο της φερώνυμης πρωταγωνίστριας.

Διότι η τραγωδία του Σοφοκλή δεν είναι ούτε «Ορέστεια» (δηλαδή τραγωδία του Ορέστη) ούτε «Χοηφόροι» (δηλαδή τραγωδία του συλλογικού θρήνου)· είναι πάνω από όλα και πέρα από όλα Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΑΣ.