Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (3.6) Η Β᾽ Παράβαση (1319-1334 Στ.)

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία, Αριστοφάνης, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Νεφέλες, Πρόγραμμα "Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό", Στρεψιάδης, Σωκράτης, Σοφιστές, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση

ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ:

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΑΡΑΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ

Το τμήμα αυτό του έργου ονομάζεται «Δεύτερη Παράβαση», διότι για δεύτερη φορά: (α) αδειάζει η σκηνή από τους υποκριτές και μένει μόνος ο Χορός στην ορχήστρα· (β) διακόπτεται η κανονική ροή της δράσης· και (γ) ο Χορός απευθύνεται στους θεατές «ξεχνώντας» ότι η παράσταση είναι ένας ξεχωριστός, πλαστός κόσμος, που υποτίθεται ότι δεν πρέπει να επικοινωνεί ευθέως με τον κόσμο των θεατών, και τους δίνει ηθικές συμβουλές και νουθεσίες.

Η ύπαρξη Β᾽ Παράβασης στα έργα του Αριστοφάνη δεν είναι συνηθισμένη, αλλά υπάρχουν παράλληλα και σε άλλα έργα. Το πιο κοντινό στη δική μας περίπτωση προέρχεται από τους «Όρνιθες», όπου και πάλι ο Χορός διακόπτοντας τη ροή της δράσης, απευθύνεται στους κριτές του διαγωνισμού, όπως και στις «Νεφέλες».

Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου (2009)

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΑΡΑΒΑΣΗ ΣΤΙΣ “ΝΕΦΕΛΕΣ”

Αυτό που κάνει τη Δεύτερη Παράβαση των «Νεφελών» να ξεχωρίζει είναι η ανατρεπτική ειρωνεία της — κάτι που δεν μας κάνει πλέον εντύπωση: οι «Νεφέλες», όπως τονίσαμε επανειλημμένα, είναι έργο που υπονομεύει τους πάντες και τα πάντα. Κάτι φαίνεται να αλλάζει, όμως, σε αυτό το σημείο· ο συνήθης σαρκασμός των «Νεφελών» αποκτά άλλη διάσταση. Η κωμωδία μας, με τρόπο αδιόρατο αλλά αντιληπτό από τον προσεκτικό θεατή, κάνει στροφή προς τόνους πιο πικρούς, πιο σκοτεινούς και πιο ενοχλητικούς, όπως αυτούς που θα χαρακτηρίζουν γενικά στο έργο από δω και έπειτα.

Ο Χορός των Νεφελών απευθύνεται στους κριτές του δραματικού διαγωνισμού. Υπόσχεται δώρα και εύνοια, αν του δοθεί το πρώτο βραβείο, αλλά απειλεί και με διάφορες τιμωρίες, αν οι κριτές αποφασίσουν εις βάρος του. Τόσο τα δώρα όσο και οι τιμωρίες είναι τέτοια που οι «νεφέλες» μπορούν να δώσουν: ευεργετικές ή αντιθέτως καταστροφικές βροχές.

Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου (2009)

Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΝΕΦΕΛΩΝ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΑΡΑΒΑΣΗ

Σε αντίθεση με την πρώτη Παράβαση, στην οποία ο Χορός είχε εγκαταλείψει πλήρως προς στιγμήν την ενδοδραματική ταυτότητά του και μιλούσε ως ομάδα Αθηναίων πολιτών, εδώ μιλά ταυτόχρονα και ως «νεφέλες» και ως «Χορός κωμωδίας», που συμμετέχει σε κωμικό διαγωνισμό και επιθυμεί διακαώς να νικήσει — με κάθε μέσον!

Το μήνυμά του χορού, βεβαίως, είναι σαφώς πιο ευτράπελο αλλά και κωμικά αμφίσημο σε σχέση με την προηγούμενη φορά. Ο Χορός χρησιμοποιεί την ενδοδραματική, «θεϊκή» του ταυτότητα, προκειμένου να… πειθαναγκάσει τους κριτές να του απονείμουν το πρώτο βραβείο. Στην ουσία επιχειρεί να «δωροδοκήσει» τους κριτές του διαγωνισμού υποσχόμενος αμοιβές και επωφελείς υπηρεσίες, ενώ αντίθετα απειλεί ότι θα τους βλάψει, αν δεν τον στεφανώσουν!

Το κωμικό είναι ότι, ακριβώς επειδή ο Χορός διατηρεί τη θεϊκή ταυτότητά του, εμείς, ως θεατές, καλούμαστε να θεωρήσουμε ότι η εύνοια των κριτών προς τις Νεφέλες (άρα και προς τον ποιητή τους!) είναι όχι απλά δίκαιη (λόγω της ποιότητας του χορού και του έργου), αλλά ουσιαστικά επιβεβλημένη ένδειξη ευσέβειας προς το θείο! Έτσι, οι θεατές διαχωρίζονται και πάλι, όπως και στην πρώτη Παράβαση, σε δίκαιους (που τιμούν τις θεϊκές νεφέλες και ανταμείβονται) και άδικους (που τις περιφρονούν και άρα τιμωρούνται).

Είναι εύκολο όμως να αντιληφθεί κανείς ότι, ως συνηγορία υπέρ της επικράτησης του συγκεκριμένου χορού έναντι των άλλων στον διαγωνισμό, το επιχείρημα «ψηφίστε μας, γιατί είμαστε θεές» έχει ξεκάθαρη σοφιστική χροιά! Αν και έχουν ήδη στραφεί ξεκάθαρα ενάντια στους σοφιστικούς τρόπους και παρόλο που σε λίγο πρόκειται να αφήσουν τον Στρεψιάδη να τιμωρηθεί για την κοντόφθαλμη, κουτοπόνηρη συμπεριφορά του, οι Νεφέλες οι ίδιες επιχειρούν να αποκομίσουν οφέλη από τις μεθόδους εκείνες ακριβώς που υποτίθεται ότι πλέον καταδικάζουν! Παρά το γεγονός ότι ο Χορός, ήδη από τον Επιρρηματικό Αγώνα, έχει πια διαχωρίσει κάθετα τη θέση του από τους Σοφιστές και έχει ξεκινήσει να προειδοποιεί ανοικτά τον Στρεψιάδη για το τι πρόκειται να πάθει, εδώ (κωμικώς και ειρωνικώς) προωθεί τα δικά του συμφέροντα με επιχειρηματολογία που παραπέμπει ξεκάθαρα στις μεθόδους που ο χορός έχει ήδη καταδικάσει.

Το έργο συνεχίζει τον γνωστό ειρωνικό βηματισμό του. Παρόλα αυτά θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε ήδη εδώ, καμουφλαρισμένη ίσως ακόμη, μια επιβάρυνση της δραματικής ατμόσφαιρας· μια κίνηση από τον σαρκασμό που βλέπαμε μέχρι τώρα προς την πικρία που χαρακτηρίζει το τελευταίο μέρος του έργου, ειδικά την Έξοδο.

Ακόμα κι οι Νεφέλες, όπως δείχνουν τα πράγματα, καταφεύγουν στους σοφιστικούς τρόπους. Είναι αυτό απλά μια κωμική χειρονομία; Αναμφίβολα. Άλλωστε, η σταθερότητα δεν είναι ίδιον των κωμικών ηρώων· αυτού του είδους η ιδιοτελής «ευελιξία» και ασυνέπεια είναι από τα πιο χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα. Όμως, έχει την ιδιαίτερη σημασία της τέτοια κίνηση από τέτοιους χαρακτήρες σε τέτοιο έργο: δείχνει ακριβώς πόσο αφομοιωμένη είναι πια η σοφιστική διδασκαλία όχι πλέον ως ακαδημαϊκή γνώση, αλλά ως στάση ζωής.

Οι Νεφέλες θα τελειώσουν πολύ σύντομα με την πικρή διαπίστωση ότι ο δηλητηριώδης σπόρος της σοφιστικής έχει διεισδύσει τόσο βαθιά στην αθηναϊκή κοινωνία που δεν ξεριζώνεται πια. Ο Αθηναίος της εποχής, που βίωσε τις βλαβερές συνέπειες της ασυνείδητης, δημαγωγικής ρητορικής στην Εκκλησία του Δήμου και τα δικαστήρια, μάλλον δεν θα διαφωνούσε.

ΣΧΟΛΙΑ ΣΕ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Λεπτομερέστερα σχόλια για τη Β᾽ Παράβαση μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Η Β’ ΠΑΡΑΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΚΥΠΡΟΥ (2009)

Στην παράσταση του Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου, ο σκηνοθέτης Βαρνάβας Κυριαζής αντικατέστησε την αριστοφανική Δεύτερη Παράβαση με ένα πρωτότυπο κομμάτι, το οποίο τραγούδησε ένα «Παιδί» (ο 13χρονος Γιώργος Ιωαννίδης) με τη συνοδεία του χορού.

Το «Παιδί» του Κυριαζή, που με τη δυναμική του παρουσία έσεισε την Επίδαυρο (και όχι μόνο), συνέδεσε το έργο με σύγχρονα ζητήματα, όπως η παρακμή της παιδείας και της δημοκρατίας («Δυόμισυ χιλιάδες χρόνια! Τα πρώτα μυαλά στον Καιάδα. Σχολεία! Κάποτε καίγαν τα βιβλία, τώρα καίνε τα μυαλά. Πάτε καλά;!»), το πολιτικό πρόβλημα της Κύπρου («Κύπρος χρυσή, Κύπρος νησί, Κύπρος μισή Ελλάδα»), και πάνω από όλα η τάση των Ελλήνων να οδηγούν τους καλύτερους τους Γένους, τους οραματιστές, στη φυλακή ή τον θάνατο:

Εξόριστος να λιώνεις
Στην πόλη που σε γέννησε
Σωκράτης, Χριστός, Κολοκοτρώνης, Μακρυγιάννης, λαός, Αριστοφάνης.
Ποιος, ποιος τα σκυλιά,
ποιος Έλληνας τα έλυσε;
Μεγάλε!
Δημοκρατία ανάπηρη σου τάζουν!