Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (3.9) Η Έξοδος (1675-1737 Στ.)

Tags

"The Clouds", ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία, Αριστοφάνης, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Ευριπίδης, Νεφέλες, Πρόγραμμα "Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό", Στρεψιάδης, Σωκράτης, Φειδιππίδης, αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση, tragedy

ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ:

Η ΕΞΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΚΩΜΩΔΙΑ

Το τελευταίο, καταληκτικό τμήμα ενός αρχαίου ελληνικού δράματος, κωμικού ή τραγικού, ονομάζεται Έξοδος. Ο όρος αναφέρεται στην αποχώρηση του χορού, η οποία σημαίνει και την ολοκλήρωση της δράσης. Ο όρος ἔξοδος αντιστοιχεί στον όρο εἴσοδος (ή πάροδος), που δηλώνει την έλευση του χορού στην ὀρχήστραν στην αρχή του έργου, μετά τον Πρόλογο. Στα πιο πρώιμα στάδια της εξέλιξης του δράματος, Πρόλογος δεν υπήρχε· η είσοδος του χορού ξεκινούσε την παράσταση, όπως η έξοδός του σήμαινε το τέλος της. Από τους όρους αυτούς και μόνο αντιλαμβάνεται κανείς τη μεγάλη σημασία του χορού στην αρχαία ελληνική παράσταση και κατ᾽ επέκταση πόσο σπουδαία είναι η κατανόηση του ρόλου του για την ορθή ερμηνεία του δράματος.

Η ΕΞΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ ΚΑΙ ΣΤΙΣ «ΝΕΦΕΛΕΣ»

Στην κωμωδία, η Έξοδος είναι συνήθως ένα μεγάλο, θορυβώδες, κάποτε και «πικάντικο» γλέντι (με απελευθερωμένα τα σώματα και τα μυαλά στο πνεύμα της λατρείας του θεού Διονύσου). Καταλήγοντας η Κωμωδία γιορτάζει τον θρίαμβο του Kωμικού Ήρωα συνήθως με ένα γάμο, μια θρησκευτική γιορτή, έναν κῶμο, κ.τ.ό.

Οι «Νεφέλες» όμως — αναμενόμενο πια! — αποκλίνουν από τα συνηθισμένα και σε αυτό το σημείο. Αντί με γλέντι, το έργο μας τελειώνει με μια πράξη βίας και καταστροφής, η οποία μάλιστα δεν είναι καν καθαρτική. Γιατί ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου απονέμει μεν κάποιας μορφής δικαιοσύνη, επιβάλλει στον Σωκράτη την τιμωρία που του αναλογεί, αλλά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι με τον τρόπο αυτό αναστρέφεται η αρνητική κατάσταση που το Φροντιστήριο έχει προκαλέσει· δεν είναι καθόλου σαφές ότι οι ανήθικες πρακτικές, οι αρρωστημένες νοοτροπίες και η ηθική κατρακύλα έχουν πράγματι υποστεί καίριο πλήγμα.

Ο Φειδιππίδης, ο νέος, το μέλλον της Αθήνας, δεν αλλάζει καθόλου· παραμένει προσκολλημένος στους δασκάλους του και τις διδαχές τους.

Το τέλος του έργου είναι εξίσου ειρωνικό όσο και η προηγούμενη εξέλιξή του. Η αίσθηση που μας δίνει ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου είναι ότι πρόκειται για πράξη που ικανοποιεί μεν τα πιο ταπεινά εκδικητικά μας ένστικτα, αλλά που δεν λύνει πράγματι το πρόβλημα, απλούστατα επειδή αυτό βρίσκεται πολύ πιο βαθιά.

Ο ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΔΟ

Ο Στρεψιάδης εκδικείται τον Σωκράτη βίαια και χωρίς έλεος. Η παρέμβαση των Νεφελών όμως υποδεικνύει και το μέγεθος της προσωπικής του ευθύνης: ο γέρος αφέθηκε να παρασυρθεί στα μονοπάτια της ατιμίας. Οι Νεφέλες αποκαλύπτουν πλέον στον Στρεψιάδη ότι επίτηδες τον άφησαν να αυτοπαγιδευθεί. Άλλωστε το «να πάθεις, για να μάθεις» (πάθει μάθος) είναι βασική συνιστώσα της αρχαίας ελληνικής ηθικής.

Ο Στρεψιάδης συνέρχεται πλήρως και ξαναβρίσκει τον ηθικό του βηματισμό. Αλλά η αδυναμία του να μεταπείσει τον Φειδιππίδη (βλ. παρακάτω) αναδεικνύει το γεγονός ότι η ποιητική δικαιοσύνη που απονέμεται στο τέλος του έργου έχει περιορισμούς, είναι μερική, όχι απόλυτη. Το Φροντιστήριο μεν γίνεται παρανάλωμα του πυρός, αλλά ο δηλητηριώδης σπόρος του Σωκράτη έχει ήδη πιάσει ρίζες στην κοινωνία.

Ο ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΔΟ

Ο Φειδιππίδης παραμένει πλήρως αμετανόητος, αμετακίνητος στη σοφιστική του «υπεροψίαν και μέθην». Όχι απλώς αρνείται κατηγορηματικά να συμμετάσχει στην τιμωρία του Σωκράτη, αλλά μέχρι την τελευταία στιγμή επαναλαμβάνει μηχανικά, σαν υπνωτισμένος, το μάθημά του: δεν υπάρχει Δίας, δεν υπάρχουν θεοί.

Η στάση αυτή του Φειδιππίδη είναι ο σκοτεινότερος ίσως τόνος σε ολόκληρο το έργο. Ο νεαρός είναι υπεράνω θεραπείας· έχει διαφθαρεί σε μη αναστρέψιμο βαθμό. Η μόλυνση έχει προχωρήσει τόσο βαθιά στο σύστημά του — στον οργανισμό των πιο δυναμικών μονάδων της κοινωνίας, αφήνεται να εννοηθεί — που δεν μπορεί πια να γιατρευτεί. Η φωτιά του Στρεψιάδη δεν καυτηριάζει πλήρως την πληγή, δεν σκοτώνει εντελώς το μικρόβιο.

Μία σημαντική λεπτομέρεια η οποία παραμένει αβέβαιη είναι κατά πόσον ο Φειδιππίδης, τη στιγμή που αποχωρεί, βγαίνει προς το σπίτι του Στρεψιάδη ή προς το Φροντιστήριο Δεν είμαστε σίγουροι ποια είναι η τύχη του νεαρού στο τέλος του έργου. Κάποιοι πιστεύουν ότι στον στίχο 1701 εισέρχεται στο Φροντιστήριο και πεθαίνει στη φωτιά μαζί με τους Μαθητές (βλ. παρακάτω)· άλλοι ότι επιστρέφει στο σπίτι του Στρεψιάδη. Η πρώτη εκδοχή μάλλον παραείναι σκληρή ακόμη και γι᾽ αυτή τη μαύρη κωμωδία (άλλο ο Φειδιππίδης, άλλο οι Μαθητές).

Ό,τι και να συμβαίνει, ο Φειδιππίδης σίγουρα δεν σώζεται στο τέλος με την ουσιαστική σημασία της λέξης, δεν θεραπεύεται από τον δῖνον (την περιδίνηση), που προκάλεσε τόσο στον πατέρα του όσο και σε αυτόν, η σοφιστική διδασκαλία.

ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΔΟ

Οι Μαθητές δεν είναι παρά αχνές φωνές, φάσματα θλιβερά, οι διαμαρτυρίες των οποίων δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα. Αν ισχύουν δύο δεδομένα, (α) ότι πράγματι οι φωνές τους ακούγονται μέσα από το Φροντιστήριο, χωρίς οι ίδιοι να εμφανίζονται επί σκηνής (βλ. παρακάτω), και ότι (β) οι Μαθητές χάνονται στη φωτιά, ενώ ο Σωκράτης, που παρακολουθεί την καταστροφή από τη σκηνή, σώζεται, τότε με το θεατρικό αυτό εύρημα ενισχύεται η εντύπωσή μας ότι οι Μαθητές είναι δειλά, μοιραία και άβουλα όντα, άυλες υπάρξεις σχεδόν, που παρασύρονται στον χαμό από τον επιτήδειο Σωκράτη. Και σε αυτό το σημείο, όπως και σε άλλα, οι Νεφέλες αποδεικνύονται πολύ σκοτεινότερο έργο από ό,τι θα ανέμενε κανείς από μια κωμωδία του Αριστοφάνη.

Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΔΟ

Ο Σωκράτης εμφανίζεται, για να υποστεί διπλή (αλλά και πάλι μη καθοριστική) την τιμωρία του: από τη μια την κατεδάφιση και την πυρπόληση του έργου όμως ζωής του, από την άλλη την ειρωνεία του Στρεψιάδη, που του εκτοξεύει στα μούτρα τα ίδια τα λόγια με τα οποία εκείνος, ο Σωκράτης, τον υποδέχθηκε, όταν πρωτοεπισκέφθηκε το Φροντιστήριο στην αρχή του έργου (βλ. και παρακάτω για τη σκηνική οργάνωση όμως δράσης στην Έξοδο).

Ενώ όμως, από ό,τι φαίνεται, μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι Μαθητές χάνονται μαζί με το Φροντιστήριο, ο Σωκράτης ζει και βασιλεύει — το ίδιο και οι συνέπειες των πράξεών του.

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Η ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΞΟΔΟΥ

Το πρώτο μέρος της Εξόδου διαδραματίζεται μπροστά από το σπίτι του Στρεψιάδη. Η ερμαϊκή στήλη, που υπήρχε εκεί από την αρχή του έργου, θα παίξει τώρα τον σημαντικό ρόλο της στη δράση.

Είτε ζωγραφισμένος στον τοίχο του Φροντιστηρίου είτε ως φυσικό αντικείμενο επί σκηνής υπάρχει επίσης και ένα αρχαίο αγγείο, ένας δίνος, ο οποίος είχε ήδη παίξει τον συμβολικό του ρόλο στη συνάντηση του Στρεψιάδη με τον Μαθητή στην αρχή. Η σκηνική του σημασία αναδεικνύεται ξανά, αυτή τη φορά σε αντιδιαστολή με την ερμαϊκή στήλη: ο Δῖνος, άλλωστε, είναι ο θεός του Φροντιστηρίου, ενώ ο Ερμής είναι ο εκπρόσωπος του παραδοσιακού πανθέου, το οποίο, υποτίθεται, όχι απλά ευλογεί αλλά υποδεικνύει τη φοβερή εκδικητική οδό που πορεύεται ο Στρεψιάδης.

Στη δεύτερη σκηνή της Εξόδου, τα πιο ενδιαφέροντα θεατρικά ευρήματα είναι δύο:

(α) το γεγονός ότι κατά πάσα πιθανότητα οι φωνές των Μαθητών ακούγονται μέσα από το σκηνικό οικοδόμημα, χωρίς οι ίδιοι ποτέ να εμφανιστούν (βλ. πιο πάνω)·

(β) το ότι στη συνάντηση του Στρεψιάδη με τον Σωκράτη αντιστρέφεται η θέση που καταλάμβαναν στον χώρο στην αρχική τους συνάντηση στον Πρόλογο: ο Στρεψιάδης είναι τώρα ψηλά και ο Σωκράτης χαμηλά — με όλους τους συμβολισμούς που η διάταξη αυτή εμπεριέχει (στο θέατρο το πού και το πώς κινείται ο ηθοποιός στον χώρο έχει τεράστια σημασία).

Η θέση που καταλαμβάνει ο Στρεψιάδης στον θεατρικό χώρο στην Έξοδο κάθε άλλο παρά τυχαία ή ασήμαντη λεπτομέρεια είναι. Ο Στρεψιάδης εμφανίζεται στην οροφή του Φροντιστηρίου, στο σημείο, δηλαδή, του σκηνικού οικοδομή-ματος που ήταν γνωστό ως θεολογεῖον. Πρόκειται για τη θέση στην οποία εμφανίζονται και από την οποία απευθύνονται στους θνητούς (λέγουσιν) οι θεοί. Η λεπτομέρεια στέλλει το (ειρωνικό) μήνυμα ότι ο Στρεψιάδης επιβάλλει εδώ δικαιοσύνη ως θεός-τιμωρός της τραγωδίας ή έστω ως όργανο ενός τέτοιου θεού, εν προκειμένω του Ερμή. Αξιοσημείωτο βέβαια είναι ότι, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει συχνά στην τραγωδία, ο ίδιος ο Ερμής δεν εμφανίζεται.

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Η ΦΩΤΙΑ

Συχνά στο τέλος των κωμωδιών βλέπουμε λαμπαδηφορίες, οι οποίες σηματοδοτούν, βεβαίως, χαρμόσυνα γεγονότα (συνήθως ένα γάμο). Εδώ η «λαμπαδηφορία» έχει σκοπό τον εμπρησμό! Ο Αριστοφάνης και πάλι παίζει με τις συμβάσεις του θεατρικού είδους του. Με την επιλογή της φωτιάς, όμως, ο Αριστοφάνης ίσως να παραπέμπει επίσης και στη συνηθισμένη ιατρική πρακτική του καυτηριασμού των πληγών: η θερμότητα σκοτώνει τη μόλυνση. Μόνο που εδώ η φωτιά θα καταστρέψει μεν το Φροντιστήριο και μερικούς από τους ενοίκους του, αλλά δυστυχώς για τον Στρεψιάδη (και την Αθήνα) ο ίδιος ο Σωκράτης και οι βλαβερές συνέπειες των λόγων του, τις οποίες ενσαρκώνει ο Φειδιππίδης, επιβιώνουν.

Δεν είναι βέβαιο πόσο ρεαλιστικά μπορούσε να αναπαρασταθεί η φωτιά σε ένα ξύλινο θέατρο. Οι δυσκολίες αυτής της επιλογής είναι ένα από τα στοιχεία που οδήγησαν ορισμένους μελετητές στην υπόθεση ότι οι αναθεωρημένες «Νεφέλες» όχι απλώς δεν παραστάθηκαν ποτέ, αλλά δεν ήταν καν παραστάσιμες. Όμως, έστω και αν παράλληλο φωτιάς στη σκηνή δεν υπάρχει στον σωζόμενο Αριστοφάνη, υπάρχει στην τραγωδία (στις «Τρωάδες» π.χ.), άρα δεν ήταν αδιανόητο.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΡΜΗ ΣΤΗΝ ΕΞΟΔΟ

Screenshot at Feb 20 18-42-16 Ο Ερμής υποτίθεται ότι παρακινεί τον Στρεψιάδη να ακολουθήσει την οδό της αυτοδικίας (παράνομη και καταδικαστέα με βάση το αθηναϊκό δίκαιο) και να μην μπλέξει σε δικαστικές διαδικασίες. Στην πραγματικότητα, φυσικά, η επιλογή είναι καθαρά του γέροντα. Ο Ερμής είναι απλώς ένα άγαλμα έξω από το σπίτι του Στρεψιάδη, τίποτα άλλο. Ο Στρεψιάδης έχει συνέλθει για τα καλά κι έχει ξαναβρεί εκείνη την περίφημη πρακτική πονηριά του ανθρώπου της πιάτσας. Τώρα πια καταλαβαίνει ότι δεν έχει ελπίδες στο δικαστήριο ενάντια σ᾽ αυτές τις ασυνείδητες γλωσσοκοπάνες! Θα κάνει αυτό που νομίζει — αλλά δεν τον χαλάει να εμφανιστεί ως όργανο του θείου!

Ορισμένοι σύγχρονοι σκηνοθέτες επιλέγουν συχνά να δώσουν ζωντανή υπόσταση στον Ερμή: να τον παρουσιάσουν δηλαδή ως χαρακτήρα στο έργο, ένα είδος θεού-τιμωρού, όπως αυτοί που λειτουργούν στην τραγωδία. Αυτό όμως προφανώς ΔΕΝ συνάδει με τις ειρωνικές προθέσεις του Αριστοφάνη. Το αστείο είναι ακριβώς ότι ο Ερμής είναι άψυχη στήλη· ότι ο ίδιος ο θεός δεν εμφανίζεται ποτέ. Ο Στρεψιάδης προσποιείται πως τάχα τον ακούει να του μιλά και να τον συμβουλεύει. Ο Στρεψιάδης, δηλαδή, αποδίδει στους θεούς (συγκεκριμένα, στον πρώτο θεό που βρίσκει πρόχειρο!) μια εγκληματική ενέργεια αποκλειστικά δικής του έμπνευσης, απαλλάσσοντας έτσι τον εαυτό του από την ευθύνη.