Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη (4): Οι “Νεφέλες” και ο ‘τύπος’ της Παλαιάς Κωμωδίας

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία, Αριστοφάνης, Στρεψιάδης, Σωκράτης, Φειδιππίδης, αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση, tragedy

Ο ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ ΚΑΙ Ο «ΤΥΠΟΣ» ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΚΩΜΩΔΙΑΣ

Με βάση τα όσα είπαμε σε αυτό το κείμενο σχετικά με την ποικιλομορφία και τον πειραματικό χαρακτήρα της κωμωδίας του 5ου αι. π.Χ. (δείτε εδώ ένα σύντομο βίντεο για τα γενικά χαρακτηριστικά της), είναι δύσκολο να μιλάμε για «τυπικά» στοιχεία σε ένα θεατρικό είδος όπως αυτό. Μπορούμε όμως για χρηστικούς λόγους — και με κάθε επιφύλαξη — να το κάνουμε, αν παραδεχθούμε (α) ότι ο τύπος κωμωδίας που εκπροσωπούν οι εφτά παλαιότερες σωζόμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη (Αχαρνείς, Ιππείς, Νεφέλες, Σφήκες, Ειρήνη, Όρνιθες και η Λυσιστράτη — η καθεμιά βεβαίως με τις ιδιαιτερότητές της), δηλαδή η κωμωδία με επικαιρική αφετηρία και επεισοδιώδη δομή, που περιστρέφεται γύρω από τον Επιρρηματικό Αγώνα και την Παράβαση, είναι ο πιο συνηθισμένος κατά την περίοδο αυτή, και (β) ότι τα αποσπάσματα άλλων, χαμένων κωμωδιών αυτής της περιόδου φαίνεται να συνάδουν εν πολλοίς με το αριστοφανικό σχήμα.

Ο Αριστοφάνης πάντως δεν υπήρξε ποτέ δέσμιος των «τύπων» (δείτε εδώ πώς χειρίστηκε τον “τύπο” της Παλαιάς κωμωδίας στη Λυσιστράτη και εδώ στις Θεσμοφοριάζουσες) — πολλώ δε μάλλον που, όπως είπαμε, αυτό που ονομάζουμε «τύπο» της Παλαιάς Κωμωδίας δεν ήταν ποτέ σύνολο απαράβατων κανόνων, αλλά σειρά τάσεων και συρμών, που μπορούσαν να προσαρμοστούν στις ιδιαίτερες δραματουργικές απαιτήσεις κάθε κωμωδίας.

Παρόλα αυτά, αν δεν μας απατούν τα δεδομένα που έχουμε στη διάθεσή μας, αποτελεί γεγονός ότι μετά την Ειρήνη του Νικία (421 π.Χ.), με την οποία έκλεισε η πρώτη φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου, αλλά πολύ περισσότερο μετά τη Σικελική Καταστροφή (413 π.Χ) ο Αριστοφάνης πειραματίζεται πολύ εντονότερα με τη φόρμα και τη θεματολογία των κωμωδιών του εγκαταλείποντας εν πολλοίς τον τύπο της πολιτικής κωμωδίας.

Από τις σωζόμενες κωμωδίες που έγραψε μετά το 421 π.Χ. μόνο η Λυσιστράτη είναι κωμωδία «πολιτική» κι αυτή με τρόπο ιδιότυπο. Οι Όρνιθες και οι Εκκλησιάζουσες κινούνται στη σφαίρα της κωμικής ουτοπίας με τρόπο πολύ πιο έκτυπο ακόμη και από κωμωδίες όπως η Ειρήνη και η εμπλοκή τους με τα επίκαιρα πολιτικά πράγματα είναι πολύ πιο έμμεση και χονδρική. Από την άλλη, ενώ ο Πλούτος είναι μια ουδέτερη «κοινωνική» κωμωδία, έργα όπως οι Βάτραχοι και οι Θεσμοφοριάζουσες, αν και δεν χάνουν την επαφή τους με τη σύγχρονη επικαιρότητα, έχουν ως βασικό τους αντικείμενο πια το ίδιο το θέατρο.

Επιπλέον, οι κωμωδίες που ο Αριστοφάνης γράφει μετά το 415 π.Χ. παρουσιάζουν επίσης μεγάλες και σημαντικές αποκλίσεις από την «τυπική» αφηγηματική δομή της παλαιότερης κωμωδίας αλλοιώνοντας, περιορίζοντας ή και εξαλείφοντας εντελώς θεμελιώδη, ειδοποιά χαρακτηριστικά του είδους, όπως ο Επιρρηματικός Αγώνας, η Παράβαση, η αισχρολογία και το ὀνομαστὶ κωμῳδεῖν. Από τη Σικελική Καταστροφή και εντεύθεν ο ώριμος πια Αριστοφάνης «παίζει» πολύ πιο ελεύθερα και παραγωγικά με τις κωμικές δυνατότητες του θεατρικού είδους που υπηρετεί. Αν και οι αξιολογικές κρίσεις είναι πάντα μοιραία υποκειμενικές, η περίοδος 413-405 π.Χ., στην οποία ανήκουν οι Όρνιθες, η Λυσιστράτη, οι Θεσμοφοριάζουσες και οι Βάτραχοι, είναι ίσως η δημιουργικότερη της καριέρας του.

Α. ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ

ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΜΗ ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Επικαιρική κωμωδία, που άπτεται καυτών ζητημάτων, όπως η σύγκρουση ανάμεσα στο παλαιό και το μοντέρνο εκπαιδευτικό μοντέλο, η παρακμή της παραδοσιακής θρησκευτικότητας, η εισαγωγή καινῶν δαιμονίων (με την κυριολεκτική έννοια των καινούριων θεοτήτων) και οι συνέπειες του Πελοποννησιακού Πολέμου στο αθηναϊκό αξιακό σύστημα. Η σάτιρα της φιλοσοφίας και των φιλοσόφων ήταν συχνή τόσο στην Παλαιά όσο και αργότερα στη Μέση Κωμωδία, ενώ δεν λείπει παντελώς ούτε από τα έργα της Νέας.

Κωμωδία «πολιτική» με την ευρύτερη έννοια: πίσω από μια φαινομενικά ιδιωτική ιστορία κρύβονται θέματα όπως η φύση του αγαθού πολίτη και η ευθύνη του για την ευνομία και χρηστή διοίκηση της πολιτείας — θέματα εξόχως πολιτικά.

Επίσης μη τυπικός είναι ο τόνος των Νεφελών, ο οποίος διακατέχεται από έντονη ειρωνεία και πίκρα, σε βαθμό που να αντηχεί σε ένα βαθμό το πνεύμα της ίδιας της τραγωδίας.

Β. ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΜΗ ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Από την άποψη των επιτελεστικών μέσων (κοστουμιών, προσωπείων, σκηνικών αντικειμένων, διαμόρφωσης και χρήσης του κωμικού χώρου και του κωμικού χρόνου κλπ.), οι Νεφέλες είναι κωμωδία επίσης καθόλα τυπική.

Σκηνές, όπως η αναπαράσταση του Φροντιστηρίου, η οποία εμπλέκει πολλά και ιδιαίτερα σκηνικά ευρήματα (τα όργανα του Φροντιστηρίου, ο χάρτης, ο τρόπος με τον οποίο εισάγονται όλα αυτά ενώπιον των θεατών), καθώς επίσης και σημαντικό αριθμό κομπάρσων, είναι συνηθισμένες στην Παλαιά Κωμωδία.

Χαρακτηριστική της Παλαιάς Κωμωδίας είναι και η συχνή καταφυγή στο σλάπστικ (στη Σκηνή Καυγά, π.χ., που προηγείται του Β᾽ Επιρρηματικού Αγώνα, αλλά και στην υποδοχή των δύο Πιστωτών, που προηγείται), στις φαρσικές σκηνές (οι πορδές των δούλων στον Πρόλογο, τα βάσανα του Στρεψιάδη στο Φροντιστήριο από το περιεχόμενο της διδασκαλίας αλλά και τους… ψύλλους και άλλα).

Τυπικά αριστοφανική — αν και με λιγότερο έντονο το σεξουαλικό και το αισχρολογικό στοιχείο είναι και η γλώσσα του έργου, καθώς και η ανάμειξη στοιχείων από διαφορετικά γλωσσικά επίπεδα (την αργκό, τη γλώσσα της υψηλής λυρικής και δραματικής ποίησης, την τεχνική γλώσσα των ρητόρων και των φιλοσόφων κλπ.).

Γ. ΔΟΜΗ

	ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ	ΜΗ ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Γενικά	H γενική δομή των Νεφελών δεν είναι τυπική −−>	Σε αντίθεση με τον επεισοδιώδη τύπο κωμωδίας που καλλιεργεί ο Αριστοφάνης κατά τη διάρκεια του Αρχιδαμείου Πολέμου, οι Νεφέλες αφηγούνται ιστορία με εσωτερική συνοχή και ενότητα. Κωμωδίες με συνεχή πλοκή, που εκτυλίσσεται λίγο-πολύ κατὰ τὸ εἰκὸς καὶ τὸ ἀναγκαῖον, δεν ήταν άγνωστες τον 5^ο αιώνα· φαίνεται όμως ότι δεν ήταν ο κανόνας την εποχή του Αριστοφάνη και σίγουρα όχι για τον ίδιο τον ποιητή.
Πρόλογος	Τυπικός κωμικός πρόλογος από κάθε άποψη, ο οποίος εκθέτει την Κρίση στο κωμικό σύμπαν, τις (επιφανειακές εν προκειμένω) αιτίες της και το σχέδιο που συλλαμβάνει ο Κωμικός Ήρωας, για να αντεπεξέλθει.
Πάροδος	Τυπική εν πολλοίς είναι και η Πάροδος των Νεφελών, αφού κατά τα ειωθότα ξεκινά με το εισόδιο άσμα του χορού και τελειώνει με μια ιαμβική σκηνή.	Το σύνηθες είναι η Πάροδος να επιστεγάζεται από τη λεγόμενη «Σκηνή Καυγά», στην οποία ο Κωμικός Ήρωας συγκρούεται είτε με τον βασικό Ανταγωνιστή είτε με τον ίδιο τον χορό. Αυτός ο καυγάς οδηγεί στον Επιρρηματικό Αγώνα, τη «μονομαχία» τροποντινά Ήρωα και Ανταγωνιστή. Η δομή αυτή δεν εντοπίζεται στις Νεφέλες, στις οποίες ο Επιρρηματικός Αγώνας μετατίθεται αλλού και επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες (βλ. παρακάτω).
Παράβαση	Οι Νεφέλες διαθέτουν πλήρη Παράβαση. Διαθέτουν επίσης Β᾽ Παράβαση, στοιχείο όχι ιδιαίτερα συνηθισμένο αλλά όχι μοναδικό στην Παλαιά Κωμωδία της περιόδου. Τόσο στις Νεφέλες, όπως και αλλού, η Παράβαση αποκρυ-σταλλώνει εμμέσως πλην σαφώς τα μεγάλα θέματα της κωμωδίας.	Μη τυπικό στοιχείο στην Παράβαση των Νεφελών είναι το γεγονός ότι δεν επιστεγάζει, ως συνήθως, τον θρίαμβο του Κωμικού Ήρωα. Αντιθέτως, μας εισάγει σε ένα Μεταβατικό Επεισόδιο, στο οποίο παρακολουθούμε το πρώτο στάδιο της εφαρμογής της ανόητης Κωμικής Ιδέας του Στρεψιάδη.
Επιρρηματικός Αγώνας	Τόσο ο Α᾽ όσο και ο Β᾽ Επιρρηματικός Αγώνας των Νεφελών παρουσιάζουν τη γνωστή, παραδοσιακή δομή.	Η ύπαρξη δύο Επιρρηματικών Αγώνων, από τους οποίους μάλιστα ο δεύτερος αποτελεί ειρωνικό αντικαθρέφτισμα του πρώτου, είναι μοναδικό φαινόμενο στο σωζόμενο corpus του Αριστοφάνη. Μη τυπικό είναι επίσης το γεγονός (α) ότι ο Επιρρηματικός Αγώνας έπεται της Παράβασης αντί να προηγείται· και (β) ότι δεν εμπλέκει τον Ήρωα και τον Ανταγωνιστή: στην πρώτη περίπτωση συγκρούονται δύο προσωποποιημένες έννοιες, στη δεύτερη ο πατέρας με τον γιο, ο οποίος ειρωνικά από όργανο σωτηρίας καθίσταται αντίπαλος. Ο Κωμικός Ήρωας ηττάται στον Αγώνα, αλλά παραδόξως η ήττα αυτή είναι ευεργετική για τον ίδιο.
Ιαμβικές Σκηνές	Τυπικές ως προς τη μορφή τους σε ένα βαθμό: πρόκειται για μεμονωμένα επεισόδια, στα οποία καταδεικνύονται οι θετικές για τον Ήρωα συνέπειες της Κωμικής Ιδέας.	Δύο στοιχεία τις διαφοροποιούν από τον τύπο: (1) αφηγηματικά, οι σκηνές αυτές δεν αυτονομούνται, καθώς συνδέονται οργανικά με τον Πρόλογο (στις σκηνές εμφανίζονται οι πιστωτές του Στρεψιάδη)· (2) Δεν απεικονίζουν τον θρίαμβο αλλά την εξαχρείωση του Στρεψιάδη σύμμαχοι, ο οποίος συμπεριφέρεται με τρόπο σκαιό και υβριστικό (με τη νομική σημασία του αρχαίου όρου ὕβρις) στους δανειστές του. Ο ίδιος ο χορός μας προειδοποιεί ότι αυτή τη συμπεριφορά ο Στρεψιάδης θα την πληρώσει σύντομα πολύ ακριβά.
Έξοδος	Κάθε άλλο παρά τυπική, σε μορφή και περιεχόμενο, είναι η Έξοδος των Νεφελών, η οποία δεν ανήκει στην αρχική εκδοχή του έργου (423 π.Χ.), αλλά στη διασκευή (421-17 π.Χ.), η οποία ενδέχεται να μην διδάχθηκε ποτέ.	Η Έξοδος των Νεφελών δεν καταλήγει ως συνήθως στον κῶμον ή σε ένα γαμήλιο γλέντι, αν και ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου, συγκεκριμένα η εικόνα του Στρεψιάδη να κουβαλάει τη φλόγα με την οποία θα κάψει το οίκημα του Σωκράτη με έναν δαυλό, ανακαλεί ειρωνικά τη λαμπαδηφορία, που ήταν σύνηθες συστατικό τόσο του κώμου όσο και του γάμου. Η τιμωρία του Κακού είναι τυπικό στοιχείο της Κωμικής Εξόδου, αλλά στις Νεφέλες δεν έχουμε επ᾽ ουδενί την αίσθηση ότι έχει αποδοθεί δικαιοσύνη και ότι έχει θεραπευθεί η ασθένεια του κωμικού σύμπαντος.

Δ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ	ΜΗ ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Τυπική ανάμειξη ιστορικών (Σωκράτης) και επινοημένων προσώπων (η δεύτερη κατηγορία φέρει επίσης το σύνηθες «σημαίνον όνομα»), καθώς επίσης ανθρώπινων και μη ανθρώπινων μορφών.

Ε. ΚΩΜΙΚΟΣ ΗΡΩΑΣ

ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ	ΜΗ ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Ο Στρεψιάδης μοιράζεται αρκετά εξωτερικά στοιχεία με τον τυπικό αριστοφανικό ήρωα: είναι απλός άνθρωπος του λαού και δη της υπαίθρου, σχετικά προχωρημένης ηλικίας.	Ως κωμικός ήρωας, όμως, ο Στρεψιάδης κάθε άλλο παρά τυπικός είναι: στην πραγματικότητα δεν είναι παρά αντι-ήρωας, όπως εξηγούμε σε αυτό το κείμενο.

ΣΤ. ΚΩΜΙΚΗ ΙΔΕΑ

ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ	ΜΗ ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Στις Νεφέλες, όπως και αλλού, ο Κωμικός Ήρωας συλλαμβάνει και θέτει σε εφαρμογή σχέδιο δράσης για έξοδο από την κρίση.	Η Κωμική Ιδέα των Νεφελών δεν είναι τόσο εξωπραγματική όσο εκείνη άλλων κωμωδιών του Αριστοφάνη: το να καταφύγεις στους Σοφιστές, για να μάθεις την τέχνη της στρεψοδικίας, ώστε να ξεγλιστρήσεις από τους δανειστές σου, θα μπορούσε ακόμη και να θεωρηθεί… λογική ιδέα! Διά του λόγου το αληθές, ο Στρεψιάδης αποτυγχάνει μεν, αλλά το αρχικό του σχέδιο, να εκπαιδεύσει τον Φειδιππίδη, παράγει αποτελέσματα: ο Φειδιππίδης γίνεται καλός σοφιστής, αν και στρέφεται ενάντια στα συμφέροντα του πατέρα του.
	Αυτό που διαφοροποιεί όμως κάθετα την Κωμική Ιδέα των Νεφελών από την τυπική Κωμική Ιδέα είναι πως αποδεικνύεται όχι απλώς ατελέσφορη αλλά και αυτοκαταστροφική — με μια λέξη: ανόητη.

Ζ. Ο ΧΟΡΟΣ

ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΜΗ ΤΥΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Τυπικός 24-μελής χορός, ο οποίος επιτελεί εκ πρώτης όψεως τις τυπικές χορικές λειτουργίες (ψέλνει εισόδιο τραγούδι και άλλα άσματα ενδιαμέσως των διαφόρων δομικών μονάδων του έργου, εκφωνεί Α᾽ (και Β᾽) Παράβαση και διαδραματίζει τον αναμενόμενο ρόλο κατά τον Αγώνα).

Η φυσιογνωμία του επίσης είναι τυπική: οι μη ανθρώπινοι χοροί είναι συνηθισμένοι στην Παλαιά Κωμωδία· η μορφή τους θυμίζει κάπως τις Ωκεανίδες του αισχύλειου (ή ψευδοαισχύλειου) Προμηθέα Δεσμώτη.

Κάθε άλλο παρά τυπικός κωμικός χορός είναι οι Νεφέλες. Η δράση τους στηρίζεται σε μια διπλή προσποίηση προσποίηση:

(α) Ενώ προσποιούνται ότι είναι οι θεές-προστάτιδες του Φροντιστηρίου, στην πραγματικότητα εκπροσωπούν τις αρχές και τις αξίες του παραδοσιακού ολύμπιου πανθέου·

(β) Ενώ δείχνουν να συμπαραστέκονται στον Στρεψιάδη, σκοπός τους είναι, όπως αποδεικνύεται, να τον οδηγήσουν στο πάθει μάθος.