Η παράδοση των κειμένων της αρχαίας τραγωδίας: γενικό διάγραμμα

Tags

πάπυρος, παράδοση των κειμένων, περγαμηνή, τυπογραφία, φιλολογικό υπόμνημα, Αρχαία Ελλάδα, Αλεξάνδρεια, Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, Πτολεμαίοι, αρχαίο ελληνικό θέατρο, κριτικό υπόμνημα, κριτική έκδοση, κύλινδρος, κλασική φιλολογία, μεγαλογράμματη γραφή, μικρογράμματη γραφή

“Περιγράψτε τη διαδικασία με την οποία έφτασαν στα χέρια μας τα αρχαία ελληνικά χειρόγραφα και ειδικά κείμενα των τριών τραγικών ποιητών”

Η φιλολογική επιστήμη ονομάζει την ιστορική διαδικασία με την οποία τα αρχαία κείμενα έφτασαν από το χειρόγραφο του ποιητή στα δικά μας χέρια παράδοση των κειμένων.

Πρόκειται για διαδικασία περίπλοκη και μακραίωνη, που εμπλέκει πολλούς ανθρώπινους, πάνω από όλα, παράγοντες: τους ιδίους τους ποιητές και τα μέλη της οικογένειάς τους (βλ. παρακάτω, σημείο α), τους ηθοποιούς-σταρ του 4ου αιώνα π.Χ. και της μετακλασικής περιόδου (βλ. σημείο β), κρατικούς αξιωματούχους, βασιλείς και αυτοκράτορες (βλ. σημεία γ και δ), γραμματικούς και διδασκάλους (σημεία δ και ε), το εκκλησιαστικό και μοναχικό κατεστημένο  της βυζαντινής εποχής (καθώς τα μοναστήρια είναι από μια χρονική στιγμή και έπειτα τα σημαντικότερα πνευματικά κέντρα στα οποία φυλάσσονται και αναπαράγονται χειρόγραφα) και φυσικά, πάνω από όλα, τους ιδίους τους γραφείς. Η πολιτική εξουσία, η εκπαίδευση, οι εκάστοτε συρμοί και τα προσωπικά γούστα των παραγγελιοδοτών είναι οι βασικότεροι παράγοντες που καθορίζουν ποια έργα θα αντιγραφούν. Οι  γραφείς, όμως, εγγράμματοι ή ημιεγγράμματοι, κοσμικοί ή κληρικοί, είναι εκείνοι οι οποίοι, με τη μεγαλύτερη ή μικρότερη προσοχή που επιδεικνύουν κατά την πράξη της αντιγραφής, με τα περισσότερα ή λιγότερα λάθη ή σκόπιμες παρεμβάσεις τους στα κείμενα, καθορίζουν την ποιότητα της παράδοσης.

Σπάραγμα παπύρου

Πέραν του ανθρώπινου παράγοντα, η παράδοση των κειμένων επηρεάστηκε και από σειρά ιστορικών συγκυριών, όπως: η μεταβαλλόμενη ισορροπία δυνάμεων στον ελληνικό κόσμο και γενικότερα οι γεωπολιτικές αλλαγές που επέρχονται σ᾽ αυτόν ανά τους αιώνες· η ανάπτυξη κέντρων γνώσης σε συγκεκριμένες πόλεις υπό συγκεκριμένα καθεστώτα και συνθήκες κάθε φορά (ιδιαίτερα στην Αλεξάνδρεια, την Πέργαμο, την Αντιόχεια, αργότερα την Κωνσταντινούπολη, τη Νίκαια, τη Θεσσαλονίκη, τη Βενετία, τη Φλωρεντία κ.λπ.)· οι διάφορες φυσικές και άλλες καταστροφές που κατατρύχουν τις βιβλιοθήκες (όπως η πυρπόληση της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, η οποία πιθανολογείται βάσιμα ότι επέφερε την απώλεια πάμπολλων αρχαίων έργων)· η αλλαγή της τεχνολογίας της γραφής και του βιβλίου (σημεία στ, ζ και η πιο κάτω) κ.ά.

Από τα πιο πάνω προκύπτει ότι ο παράγοντας ανθρώπινη επιλογή (άρα υποκειμενικότητα, ενίοτε και προκατάληψη), αλλά και ο παράγοντας τύχη καθόρισαν εν πολλοίς ποια αρχαία κείμενα σώθηκαν τελικά. Επομένως, το γεγονός ότι η τάδε τραγωδία ή κωμωδία σώθηκε και η δείνα όχι δεν είναι κατ᾽ ανάγκη ενδεικτικό της συγκριτικής τους ποιότητας: πολλά από τα έργα που δεν άντεξαν τελικά στον χρόνο ήταν διάσημα και θαυμαστά στην αρχαιότητα (π.χ. ο Τήλεφος, η Σθενέβοια, ο Παλαμήδης, η Ανδρομέδα, ο Αίολος, ο Φοίνιξ του Ευριπίδη κ.ά.). Εντούτοις τα πλείστα από τα έργα που περιλήφθηκαν τελικά στις εκδόσεις οι οποίες έφτασαν μέχρι την εποχή μας και που θεωρούνται σήμερα άφταστα αριστουργήματα (βλ. παρακάτω, σημείο ε) ήταν εξίσου ονομαστά ανά τους αιώνες, πράγμα που δείχνει ότι οι επιλογές που έγιναν δεν ήταν παντελώς αυθαίρετες.

Η παράδοση των κειμένων μέσα από την αντιγραφή των χειρογράφων αποκαλείται στην κλασική φιλολογία άμεση παράδοση. Πλάι σε αυτήν υπάρχει και η λεγόμενη έμμεση παράδοση. Ο όρος αναφέρεται στη διάσωση αποσπασμάτων ή/και πληροφοριών για διάφορα αρχαία κείμενα στα έργα άλλων συγγραφέων. Χάρη στην έμμεση παράδοση και όλως ιδιαιτέρως χάρη στους Δειπνοσοφιστές του Αθηναίου, το Ανθολόγιο του Στοβαίου  και άλλα παρόμοια έργα έχει τεθεί στη διάθεσή μας μεγάλος αριθμός αποσπασμάτων από έργα τραγικών και κωμικών ποιητών, τα οποία η άμεση παράδοση δεν διέσωσε.

Γραμματικοί επί τω έργω στην αρχαία Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας (φανταστική ζωγραφική απόδοση)

Όσον αφορά πιο συγκεκριμένα στα θεατρικά κείμενα και δη τα τραγικά, οι μεγάλοι σταθμοί της μακράς ιστορικής πορείας που ονομάζεται παράδοση των κειμένων είναι οι ακόλουθοι:

(α) Από το χειρόγραφο του ποιητή στο οικογενειακό αντίγραφο: Το αρχικό αποθετήριο των θεατρικών κειμένων φαίνεται ότι ήταν το οικογενειακό αρχείο κάθε ποιητή. Η σημασία αυτού του πρωταρχικού αποθετηρίου ενισχύεται από το γεγονός ότι στην Αθήνα το επάγγελμα του θεατρικού ποιητή ήταν συχνά κληρονομικό επιτήδευμα: ουκ ολίγες είναι οι αναγνωρίσιμες θεατρικές οικογένειες ανάμεσα στους τραγικούς του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ. Σειρά απογόνων του ιδίου του Αισχύλου και του Σοφοκλή, αρχής γενομένης από τους γιους τους, άσκησαν και οι ίδιοι την τέχνη της τραγωδίας. Σύμφωνα μάλιστα με μία (μη αποδείξιμη) θεωρία, τον Προμηθέα Δεσμώτη, ο οποίος διασώθηκε με το όνομα του Αισχύλου αλλά σήμερα θεωρείται νόθος, έγραψε (ή ολοκλήρωσε) ο γιος του Αισχύλου Ευφορίων.

Η τελευταία περίπτωση αναδεικνύει και ένα ακόμη φαινόμενο που επηρεάζει την παράδοση των κειμένων ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. ή και νωρίτερα, τα ψευδεπίγραφα: δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις αρχαίων κειμένων που έγιναν γνωστά με το όνομα ενός σπουδαίου ποιητή, φιλοσόφου, επιστήμονα κ.τ.ό. (του Ομήρου, του Επιχάρμου, του Αισχύλου, του Ευριπίδη, του Ιπποκράτη, του Αριστοτέλη και άλλων), ενώ στην πραγματικότητα ανήκαν σε άλλον. Σε ορισμένες περιπτώσεις το έργο κυκλοφορούσε εξαρχής ως ψευδεπίγραφο (όχι κατανάγκην για να εξαπατήσει, αλλά επειδή ανήκε στην ίδια παράδοση, την ίδια σχολή κ.λπ.). Σε άλλες περιπτώσεις, το ψευδεπίγραφο αντικατέστησε το πρωτότυπο είτε λόγω συνειδητής ενέργειας κάποιου, που το παρενέβαλε στο αρχείο του ποιητή από πολύ νωρίς, είτε, το πιθανότερο, εξαιτίας ενός ατυχήματος της παράδοσης, το οποίο επίσης συνέβη σε πρώιμο στάδιο: αυτή φαίνεται ότι υπήρξε η περίπτωση του Ρήσου του Ευριπίδη.

(β)   Από τα οικογενειακά αρχεία στα αντίγραφα των ὑποκριτῶν: Όταν, από το 386 π.Χ. και εξής, καθιερώνεται στα Μεγάλα Διονύσια ο θεσμός της παλαιᾶς τραγῳδίας, δηλαδή των επαναλήψεων τραγικών έργων του 5ου αιώνα εκτός συναγωνισμού, την ευθύνη αυτών των παραστάσεων αναλαμβάνουν οι πρωταγωνισταί, οι οποίοι κατ᾽ επέκταση αποκτούν επίσης προνομιακή πρόσβαση στα θεατρικά κείμενα. Όπως κατέδειξε η μελέτη των αρχαίων χειρογράφων, ο 4ος αιώνας ειδικά, μέχρι τη δεκαετία του 330 π.Χ. τουλάχιστον, ήταν περίοδος κατά την οποία επήλθαν σημαντικές αλλοιώσεις στα κείμενα, καθώς οι ηθοποιοί προσέθεταν χωρία κατά το δοκούν με σκοπό να ενισχύσουν τους ρόλους τους. Η διαδικασία παρείσφρησης νόθων στίχων στα κείμενα ονομάζεται λατινιστί interpolatio. Η έκτασή της κυμαίνεται από έναν στίχο μέχρι και ολόκληρα μέρη, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των Επτά επί Θήβας του Αισχύλου, των Βακχών και της Ιφιγένειας εν Αυλίδι του Ευριπίδη.

(γ) Η συμπίληση του επίσημου αθηναϊκού κρατικού κειμένου: Κατά τη δεκαετία του 330 π.Χ., ο Αθηναίος πολιτικός Λυκούργος παρήγγειλε να συγκεντρωθούν τα κείμενα των τριών μεγάλων τραγικών του 5ου αιώνα, οι οποίοι είχαν ήδη αποκτήσει το στάτους του κλασικού ποιητή, σε μια επίσημη κρατική αθηναϊκή έκδοση, η οποία θα αποτελούσε και την οριστική παρακαταθήκη των Τριών. Με τον τρόπο αυτό ο Λυκούργος επιδίωκε , πρώτον, να αξιοποιήσει ως πολιτιστικό και πολιτικό κεφάλαιο το έργο των πανελληνίως πλέον αναγνωρισμένων αυτών ποιητών σε μια περίοδο κατά την οποία η Αθήνα παρακμάζει πολιτικά· και δεύτερον, να εμποδίσει την περαιτέρω φθορά των δραματικών κειμένων από τις interpolationes.

Φύλλο παπύρου

(δ) Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και η γραμματικὴ τέχνη, δηλαδή η επιστήμη της Φιλολογίας: Στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. ιδρύεται στην Αλεξάνδρεια η βιβλιοθήκη που έμελλε να παίξει τον πιο αποφασιστικό στην ιστορία ρόλο σε ό,τι αφορά την περαιτέρω διάδοση και επιβίωση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Σύμφωνα με μία παράδοση, ο βασιλιάς Πτολεμαίος Α᾽ ζητά από τους Αθηναίους να του δανείσουν την κρατική έκδοση των μεγάλων τραγικών με σκοπό να προσθέσει αντίγραφό της στη συλλογή της Βιβλιοθήκης· δεν επιστρέφει, όμως, στους Αθηναίους το πρωτότυπο, παρά μόνο καταβάλλει ως αποζημίωση ένα μεγάλο χρηματικό ποσό.  Ό,τι κι αν συνέβη ακριβώς, το γεγονός ότι τα κείμενα των τραγικών κατατίθενται πλέον στη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη του αρχαίου κόσμου — και μάλιστα σε μια αξιόπιστη έκδοση — έχει κομβική σημασία. Στην Αλεξάνδρεια και χάρη στη Βιβλιοθήκη και το Μουσείο (ένα είδος πρωτοπανεπιστημίου, στο οποίο συγκεντρώθηκαν και έδρασαν πολλοί πνευματικοί άνθρωποι υπό την πατρωνεία των Πτολεμαίων) γεννιέται η επιστήμη της φιλολογίας, η λεγόμενη τότε γραμματική. Από γραμματικούς όπως ο Καλλίμαχος, ο Λυκόφρων, ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος κ.ά. τα θεατρικά κείμενα συγκεντρώνονται σε επιστημονικώς επεξεργασμένες επανεκδόσεις, καθώς επίσης και σχολιάζονται λεπτομερώς στίχο προς στίχο.

Η σημασία των αρχαίων Σχολίων για την κατανόηση των κλασικών κειμένων είναι θεμελιώδης, καθώς παρέχουν πραγματολογικές, ιστορικές, θεατρολογικές, γλωσσικές, μετρικές και άλλες πληροφορίες. Το σώμα των Σχολίων διογκώνεται συνεχώς από την ελληνιστική περίοδο μέχρι και τα βάθη της βυζαντινής περιόδου. Τα Σχόλια σημειώνονται στα περιθώρια των παπυρικών και περγαμηνών χειρογράφων (marginalia scholia), καθώς και ανάμεσα στις γραμμές (interlinearia scholia), και συχνά αντιγράφονται με αυτά. Οι σύγχρονοι φιλόλογοι απομόνωσαν τα Σχόλια σε ξεχωριστές κριτικές εκδόσεις, οι οποίες αποτελούν πολυτιμότατα βοηθήματα στη μελέτη των κειμένων, αλλά και οργανικό κομμάτι της παράδοσής τους.

Σημαντικές για τη μελέτη των αρχαίων κειμένων είναι επίσης οι Διδασκαλίες και οι Υποθέσεις, που προτάσσονται στις σύγχρονες εκδόσεις, επίσης προϊόν της αρχαίας φιλολογικής δραστηριότητας, που είχε ως απαρχή τους Αλεξανδρινούς. Οι Διδασκαλίες παρέχουν κυρίως πληροφορίες για τον ἀγῶνα στον οποίο πρωτοδιδάχθηκε το κείμενο και έχουν ως απώτερη πηγή τους τα επίσημα αθηναϊκά αρχεία και τις κατοπινές σχετικές έρευνες της Περιπατητικής Σχολής. Οι Υποθέσεις είναι λιγότερο ή περισσότερο εκτενείς περιλήψεις των έργων.

Μέρος της φιλολογικής δραστηριότητας περί το αρχαίο δράμα υπήρξαν και οι Βίοι των ποιητών. Οι βιογραφίες αυτές περιέχουν ως επί το πλείστον αναξιόπιστες πληροφορίες και αυθαίρετες, κυκλοτερείς αναγωγές λεπτομερειών από τα έργα (ή ακόμη και παρωδικών αναφορών σε κωμωδίες) σε αληθή δεδομένα του βίου και της προσωπικότητας του ποιητή (π.χ. ότι ο Ευριπίδης ο ίδιος ήταν άθεος και μισογύνης, επειδή χαρακτήρες στα έργα του διατυπώνουν τέτοιες θέσεις ή ότι δολοφονήθηκε πράγματι από τις γυναίκες, όπως ακριβώς θα πάθαινε ο συνονόματός του στις Θεσμοφοριάζουσες). Εντούτοις και παρά τα προφανή τους μειονεκτήματα, οι Βίοι παραμένουν ενδιαφέροντα ντοκουμέντα, που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η αρχαιότητα προσλάμβανε τον εκάστοτε ποιητή, ενώ πού και πού δεν απουσιάζουν εντελώς από αυτούς πληροφορίες που θα μπορούσαν να είναι ιστορικές.

Σύγχρονη ανάπλαση παπυρικών κυλίνδρων

(ε) Οι σχολικές εκδόσεις: Κατά την ύστερη ελληνιστική και την αυτοκρατορική κυρίως περίοδο, οι κλασικοί συγγραφείς του 5ου π.Χ. αιώνα διδάσκονται τόσο στους σπουδαστές των μεγάλων ρητορικών σχολών όσο και σε νεαρότερες ηλικίες. Για τις ανάγκες της σχολικής διδασκαλίας συμπιλούνται κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες “σχολικές” εκδόσεις των τριών μεγάλων κλασικών, οι οποίες περιλαμβάνουν επιλογή από τα έργα στους. Στις σχολικές εκδόσεις περιλαμβάνονται εφτά έργα του Αισχύλου, εφτά του Σοφοκλή και δέκα (συμπεριλαμβανομένου του Ρήσου, που σήμερα νοθεύεται) του Ευριπίδη, ο οποίος ήταν ο δημοφιλέστερος τραγικός ήδη από τον 4ο αιώνα π.Χ. Οι εκδόσεις αυτές έχουν καθοριστική σημασία για τη μετέπειτα παράδοση των τραγικών κειμένων. Τα “σχολικά” κείμενα αντιγράφονται και σχολιάζονται περισσότερο από τα άλλα και στο τέλος υποσκελίζουν τα υπόλοιπα στην παράδοση. Άλλωστε αυτά ακριβώς τα 7+7+10 έργα είναι που σώζονται ακέραια σήμερα συνοδευόμενα και από corpus αρχαίων Σχολίων — μόνο που στην περίπτωση του Ευριπίδη η τύχη διέσωσε και μία αλφαβητική έκδοση των Απάντων του ποιητή (έργα με τίτλους από Ε έως Κ), η οποία προσέθεσε στη συλλογή μας άλλα εννέα έργα.

Κώδικας από περγαμηνή

(στ) Από τον παπυρικό κύλινδρο στον περγαμηνό κώδικα: Η επόμενη κρίσιμη εξέλιξη στην παράδοση των κειμένων είναι η αλλαγή της τεχνολογίας του βιβλίου. Μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ. η μορφή βιβλίου που κυριαρχεί είναι αρχικά ο κύλινδρος και αργότερα ο κώδικας από πάπυρο. Ο παπυρικός κύλινδρος είναι βιβλίο που χρησιμοποιεί ως επιφάνεια γραφής φύλλο κατασκευασμένο από τις ίνες του φυτού πάπυρος, το οποίο επιχωρίαζε ιδιαίτερα στην Αίγυπτο. Το φύλλο τυλίγεται και ξετυλίγεται συνήθως κάθετα γύρω από ένα ξύλινο κοντάρι, τον ὀμφαλόν. Ο κώδικας, αντιθέτως, εισάγει την τεχνολογία που χρησιμοποιείται και στα σύγχρονα βιβλία, καθώς τα φύλλα του παπύρου δένονται πλέον οριζόντια και οι σελίδες αλλάζουν με τον τρόπο που αλλάζουμε και σήμερα. Σπουδαία εξέλιξη ήταν η σταδιακή επικράτηση της περγαμηνῆς, δηλαδή η αντικατάσταση του παπύρου με ένα επεξεργασμένο φύλλο από δέρμα ζώου, το οποίο είχε πολύ μεγαλύτερη αντοχή στον χρόνο. Η αλλαγή του υλικού γραφής και της τεχνολογίας του βιβλίου δημιουργεί την ανάγκη να μεταφερθούν στο νέο σχήμα τα βιβλία που ήταν γραμμένα σε πάπυρο. Καθώς η προσπάθεια αυτή στηριζόταν ως επί το πλείστον στην πρωτοβουλία ατόμων, πολλά ήταν τα βιβλία που για διάφορους λόγους δεν αντιγράφηκαν ποτέ σε περγαμηνή, με αποτέλεσμα να χαθούν πλήρως ή μερικώς. Ελάχιστα έργα γραμμένα σε πάπυρο σώθηκαν ακέραια ή σε εκτενή αποσπάσματα μέχρι τις μέρες μας (βλ. παρακάτω, σημείο ι).

Ελληνική μικρογράμματη γραφή

(ζ) Από τη μεγαλογράμματη στη μικρογράμματη γραφή: Μία ακόμη επαναστατική τεχνολογική εξέλιξη συμβαίνει τον 9ο αιώνα μ.Χ.: πρόκειται για την αλλαγή του τρόπου γραφής από τη συνεχή (δηλαδή χωρίς διάκενα ανάμεσα στις λέξεις) και μεγαλογράμματη (δηλαδή με κεφαλαία) γραφή των αρχαίων χειρογράφων στη μικρογράμματη γραφή (δηλαδή με πεζά στοιχεία και διάκενο), που αναγνωρίζουμε στα βυζαντινά χειρόγραφα και που ταυτίζεται με τη σύγχρονη μέθοδο γραπτής αποτύπωσης του λόγου. Όπως συνέβη και στην περίπτωση της μετάβασης από τον κύλινδρο στον κώδικα και από τον πάπυρο στην περγαμηνή, έτσι και τώρα δεν αντιγράφονται όλα τα μεγαλογράμματα χειρόγραφα, αλλά μόνο αυτά τα οποία κρίθηκε σκόπιμο να αντιγραφούν. Ο 9ος αιώνας σηματοδοτεί την τρίτη μεγάλη μαζική απώλεια αρχαίων χειρογράφων, μετά την καταστροφή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και την προαναφερθείσα αλλαγή του υλικού γραφής.

Χαρακτηριστική έκδοση του Άλδου Μανούτιου (“Aldina”)

(η) Η εφεύρεση της τυπογραφίας: Η εξάρτηση της παράδοσης των κειμένων από τους γραφείς, τα λάθη και τις σκόπιμες ή μη παραλείψεις τους τελειώνει με την εφεύρεση της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα. Παράλληλα, η τυπογραφία συμβάλλει στη μαζική και σαφώς οικονομικότερη αναπαραγωγή των βιβλίων, εξέλιξη που επιτάχυνε ραγδαία την έλευση της Αναγέννησης. Η τυπογραφική έκδοση αποτελεί πλέον τη βάση για τη μετέπειτα παράδοση του κειμένου και τα χειρόγραφα μπαίνουν στο περιθώριο.

Οι τυπογραφικές εκδόσεις, φυσικά, δεν ήταν ούτε αυτομάτως ούτε κατ᾽ ανάγκην αξιόπιστες κειμενικά. Αν και τυπογράφοι όπως ο Άλδος Μανούτιος ήταν και ικανοί κριτικοί εκδότες οι ίδιοι (βλ. παρακάτω), πρέπει να σημειωθεί ότι ο τυπογράφος αναπαράγει ένα και μόνο συνήθως χειρόγραφο, αυτό που θεωρεί πιο αξιόπιστο ή/και που έχει στη διάθεσή του τη δεδομένη στιγμή· δεν εκπονεί κριτική έκδοση του κειμένου.

(θ) Κλασική φιλολογία και σύγχρονες εκδόσεις: Το έργο της αποκατάστασης στο μέτρο του εφικτό του αυθεντικού κειμένου αναλαμβάνει, κυρίως από τον 16ο αιώνα και εξής, ο κλασικός φιλόλογος, ο οποίος εφαρμόζοντας μια σειρά από αντικειμενικές μεθόδους συγκεντρώνει και συγκρίνει τα χειρόγραφα (collatio), σχηματίζει το λεγόμενο stemma codicum, δηλαδή τη γενεαλογία των χειρογράφων και παρεμβαίνει κριτικά στο κείμενο διορθώνοντας, συμπληρώνοντας ή αθετώντας την παράδοση, όπου το κρίνει σκόπιμο. Το αποτέλεσμα αυτής της εργασίας είναι γνωστό ως κριτική έκδοση των κειμένων. Οι κριτικές εκδόσεις συνοδεύονται συνήθως από δύο υπομνήματα: (i) το κριτικό υπόμνημα (apparatus criticus), στο οποίο παρέχεται σύντομη επεξήγηση για τις γραφές που υιοθετήθηκαν και καταγράφονται οι σημαντικότερες εναλλακτικές γραφές που περιλαμβάνονται στα χειρόγραφα· (ii) το φιλολογικό υπόμνημα (apparatus philologicus), στο οποίο συγκεντρώνονται παράλληλα κείμενα και άλλες αρχαίες πηγές, που συμβάλλουν στην τεκμηρίωση των κριτικών επιλογών αλλά και στην πρωτοβάθμια κατανόηση του κειμένου. Με την ολοένα και μεγαλύτερη συσσώρευση αρχαίων χειρογράφων, τα οποία ανακαλύπτονται σε μοναστικές και άλλες βιβλιοθήκες, αλλά και με την ανακάλυψη παπυρικών σπαραγμάτων (βλ. σημείο ι), οι σύγχρονες κριτικές εκδόσεις είναι σαφώς πιο ενημερωμένες.

Στον κόσμο σήμερα κυκλοφορούν τρεις μεγάλες σειρές κριτικών εκδόσεων αρχαίων ελληνικών και λατινικών κειμένων: η Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana από τον οίκο DeGruyter στη Γερμανία, η συλλογή της Association Guillaume Budé από τον οίκο Les Belles Lettres στη Γαλλία και η Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis από τον οίκο Clarendon (νυν Oxford University Press) στη Μεγάλη Βρετανία. H σειρά Loeb Classical Library από τον οίκο Harvard University Press στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής περιλαμβάνει επίσης σε αρκετές περιπτώσεις καινούριες κριτικές εκδόσεις κειμένων συνοδευόμενων από αγγλική μετάφραση.

(ι)  Παπυρικές ανακαλύψεις: Τη γνώση μας για τα αρχαία κείμενα ήρθε να συμπληρώσει η ανάπτυξη της επιστήμης της παπυρολογίας, την πρώτη μεγάλη ώθηση στην οποία έδωσε η κατοχή της Αιγύπτου από τα στρατεύματα του Ναπολέοντα στις αρχές του 19ου αιώνα και αργότερα οι ανακαλύψεις μεγάλου αριθμού παπύρων στις πόλεις Αρσινόη (Fayyoum) και Οξύρρυγχος της Αιγύπτου. Η παπυρολογία είναι η επιστήμη που ανασύρει από το έδαφος, αποκαθιστά (κατ᾽ ουσίαν ανασυρράφει), συμπληρώνει και εν τέλει εκδίδει τα σπαράγματα των αρχαίων παπυρικών χειρογράφων που η τύχη (οι παπυρικές ανακαλύψεις είναι καθαρά θέμα τύχης) ξαναφέρνει για χάρη μας στο φως. Στις πιο προηγμένες τεχνολογικά μορφές της η παπυρολογία κατάφερε να αποκαταστήσει το αρχικό κείμενο στα λεγόμενα παλίμψηστα (χειρόγραφα τα οποία σβήστηκαν και ξαναγράφτηκαν), καθώς και να διαβάσει με τη χρήση υπέρυθρης ακτινοβολίας και άλλων σύγχρονων μεθόδων παπυρικά βιβλία τα οποία είχαν καεί αλλά όχι διαλυθεί σε στάχτες, όπως αυτά που βρέθηκαν στα ερείπια της ιταλικής πόλης Herculaneum (που καταστράφηκε από τον Βεζούβιο μαζί με την Πομπηΐα).

Όσον αφορά στο αρχαίο ελληνικό δράμα, ο μεγάλος κερδισμένος από τις αλλεπάλληλες, συχνά εντυπωσιακές παπυρικές ανακαλύψεις από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι και τις μέρες μας είναι ο ποιητής της Νέας Κωμωδίας Μένανδρος (fl. 322-292 π.Χ.). Από τον 3ο αιώνα π.Χ. μέχρι και τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ο Μένανδρος αναγνωρίζεται ως ποιητής ισότιμος του Ευριπίδη ή/και δεύτερος μόνο μετά τον Όμηρο. Η εχθρότητα όμως των Αττικιστών, που οφειλόταν στην πεποίθηση ότι η αττική διάλεκτος στα κείμενά του δεν ήταν αρκούντως “καθαρή”, οδήγησε σταδιακά τον Μένανδρο στη λήθη. Σιγά-σιγά όμως η άμμος της Αιγύπτου κυρίως μας έδωσε μια σειρά από μικρότερα ή μεγαλύτερα αποσπάσματα, που ξανάφερναν λίγο-λίγο τον Μένανδρο στη ζωή, με κορυφαίο εύρημα τον λεγόμενο Πάπυρο του Καΐρου. Μερικές δεκαετίες αργότερα ένας ακόμη παπυρικός κώδικας, ο Πάπυρος Bodmer, οποίος ανακαλύφθηκε κρυμμένος στην ομώνυμη ιδιωτική συλλογή, μας χάρισε μια ακέραιη κωμωδία του Μενάνδρου, τον Δύσκολο. Σημαντικό κέρδος από τις παπυρικές ανακαλύψεις είχε και το σατυρικό δράμα, αφού χάρη σε αυτές κερδίσαμε εκτεταμένα αποσπάσματα από τους Δικτυουλκούς και τους Θεωρούς ή Ισθμιαστές του Αισχύλου και τους Ιχνευτές του Σοφοκλή. Η τραγωδία βεβαίως ωφελήθηκε επίσης: οι τραγωδίες Αλέξανδρος, Δανάη και Δίκτυς, Φαέθων και Υψιπύλη του Ευριπίδη, λ.χ., μας είναι εν μέρει γνωστές χάρη στα ευρήματα των παπυρολόγων.

Φανταστική ζωγραφική απόδοση της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας