Tags

, , , , , , , ,


Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΣΧΕΔΙΑΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

Μερικές φορές τα πιο σπουδαία ερευνητικά ευρήματα κρύβονται πίσω από τα πιο απλοϊκά, ακόμη και τα πιο παιδαριώδη, ερωτήματα:

  • Γιατί πρέπει ο Οδυσσέας να φύγει από την Ωγυγία, το νησί της Καλυψούς, με μια ΣΧΕΔΙΑ, δηλαδή με ένα μέσο τόσο επισφαλές; Γιατί πρέπει να ταλαιπωρηθεί παραδαρμένος στα κύματα για 25 μέρες, ενώ από τη Σχερία, το νησί των Φαιάκων, οδηγήθηκε στην Ιθάκη με πλοίο και μάλιστα μαγικό και χωρίς να νιώσει τίποτα, αφού καθοδόν οι θεοί επιχεύουν πάνω του λυτρωτικό μαγικό λήθαργο;
  • Μπροστά στη σταθερή απόφαση του Οδυσσέα να γυρίσει στην πατρίδα του, η Καλυψώ τον βοηθά να κατασκευάσει τη σχεδία και του δίνει τα απολύτως απαραίτητα εφόδια για το ταξίδι (σε αντίθεση με την Κίρκη που, παρά την αρχική της σκληρότητα, στάθηκε ιδιαίτερα βοηθητική στο θέμα του ταξιδιού). Ωστόσο, τόσο η σχεδία όσο και τα εφόδια εξαφανίζονται και καταστρέφονται με μιας. Ο Οδυσσέας, χτυπημένος από την οργή του Ποσειδώνα θα κάνει μεγάλο αγώνα για να επιβιώσει. Είναι προφανές ότι το ναυάγιο είναι αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία και όχι το ταξίδι καθαυτό. Τι εξυπηρετεί, λοιπόν, η λεπτομερής παρουσίαση της κατασκευής της σχεδίας, αφού αυτή αποδεικνύεται εν τέλει ανώφελη;
  • Ενώ δηλώνεται η πρόθεση για την κατασκευή σχεδίας, αυτό που τελικά περιγράφεται είναι κατασκευή λέμβου (S. West, A. Heubeck & J.B. Hainsworth 2009, ad 487-8). Για τη σχεδία τα ξύλα απλά δένονται μεταξύ τους (δεν παίρνουν σχήμα, δεν καρφώνονται, δεν τρυπιούνται). Φαίνεται ότι ο Όμηρος, «λόγω έλλειψης παραδοσιακών λογοτύπων για την κατασκευή σχεδίας, δανείζεται από μια περιγραφή ναυπήγησης, όπως αυτή που θα απαιτούνταν για την κατασκευή της Αργώς».  Το ερώτημα επανέρχεται πιο επιτακτικά: εάν η σχεδία δεν είχε πραγματική σημασία για το ταξίδι και αν ο ποιητής δεν είχε στη διάθεσή του έτοιμο λογοτυπικό υλικό για να περιγράψει την κατασκευή της, τότε γιατί κρίνει σκόπιμο να κάνει την περιγραφή;

    Wikimedia commons

ΠΡΩΤΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Σε πρώτο επίπεδο, η σκηνή λειτουργεί ως έμπρακτη απόδειξη της αγάπης της Καλυψούς για τον Οδυσσέα. Η Καλυψώ περιβάλλει τον Οδυσσέα με στοργή, έστω με εγωιστικό και κτητικό τρόπο. Τον κρατά κοντά της παρά τη θέλησή του για εφτά ολόκληρα χρόνια. Στο τέλος, όμως, υποχρεώνεται να συμβιβαστεί με την απόφαση των θεών και κάνοντας την ανάγκη φιλοτιμία να τον βοηθήσει έμπρακτα. Καταρχάς, τηρεί την υπόσχεση που έδωσε στον Ερμή και χωρίς χρονοτριβή ανακοινώνει στον Οδυσσέα την απόφαση για την αναχώρησή του. Ακολούθως κάνει μια ύστατη προσπάθεια (με πονηριά) να τον μεταπείσει και, όταν ηττάται, παραιτείται πια και επιδίδεται στην παροχή βοήθειας προς τον Οδυσσέα. Τον καθοδηγεί στην κατασκευή της σχεδίας και την πέμπτη ημέρα τον λούζει, του δίνει ρούχα, τρόφιμα και νερό, και φυσά ευνοϊκό αέρα για να τον οδηγήσει (ε 263-68). Όλη η διαδικασία προχωρά μετά από ενέργειες της Καλυψούς: δίνει στον Οδυσσέα το τσεκούρι (ε, 234) και αυτός προχωρεί στα καθέκαστα. Το ίδιο γίνεται με το τρυπάνι (ε, 246) και με το πανί (ε, 248). Η όλη σκηνή περιγράφεται πολύ παραστατικά.

Επιπλέον, μέσω της σκηνής αυτής ο Όμηρος επιδιώκει να προσδώσει αίγλη στον Οδυσσέα παρουσιάζοντας την επιδεξιότητα, την τέχνην του. Μετά από επτά χρόνια απραξίας ο ήρωας αναλαμβάνει δράση και ανακτά τη δημιουργικότητά του. Η κατασκευή της σχεδίας καθίσταται η πρώτη (χειρωνακτική, σωματική) πράξη του Οδυσσέα, που είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη συμπλήρωση της προσωπικότητάς του. Χάρη στην τέχνην της κατασκευής του Δούρειου ίππου ο Οδυσσέας έγινε ήρωας, χάρη στην τέχνην νίκησε τους Κύκλωπες, χάρη στην τέχνην κατασκευής του συζυγικού κρεβατιού ξανακέρδισε τη γυναίκα του. Χάρη στην τέχνην θα διαφύγει και τώρα από το νησί της Καλυψούς.

Μέσα από τον προηγούμενο διάλογό του με την Καλυψώ ο ήρωας απέδειξε την πνευματική του ετοιμότητα. Τώρα αποδεικνύει και τη σωματική και παρουσιάζεται καθόλα έτοιμος για το ταξίδι. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι ο ποιητής τον παρουσιάζει να εργάζεται ακατάπαυστα επί πέντε μέρες, χωρίς να δηλώνει τη μεσολάβηση της νύχτας. Η σχεδία, επομένως, έχει ιδιαίτερη σημασία, στον βαθμό που αποδεικνύει την ετοιμότητα, τη δραστηριοποίηση του ήρωα και την ακμαιότητά του, ειδικά στην πρώτη του εμφάνιση στο έπος.

Οι συμβολισμοί όμως διεισδύουν ακόμη πιο βαθιά. Η σχεδία λαμβάνει τόσο ενδελεχή περιγραφή όσο και το λέχος του Οδυσσέα και της Πηνελόπης αργότερα, στο ψ. Οι ομοιότητες μεταξύ των δύο περιγραφών προεκτείνονται και στο επίπεδο των λογοτύπων. Πρόκειται σαφώς για δύο από τα σημαντικότερα υλικά σύμβολα της Οδύσσειας, το ένα από τα οποία τοποθετείται στην αρχή και το άλλο στο τέλος του ταξιδιού της επιστροφής. Η εσωτερική διακειμενικότητα (cross-reference) ανάμεσα στο ε και το ψ είναι γενικώς πολύ πυκνή.

Wikimedia Commons

Ο ΝΟΣΤΟΣ, Η ΣΧΕΔΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ ΤΥΠΟΣ ΗΡΩΑ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

Γιατί πρέπει να φύγει ο Οδυσσέας από την Καλυψώ πάνω σε μια ταπεινή σχεδία; Δεν μπορούσαν οι θεοί να του εξασφαλίσουν ασφαλέστερη μέθοδο διαφυγής;

Είναι χαρακτηριστικό της ποιητικής ωριμότητας της Οδύσσειας ότι ο ποιητής έχει απόλυτη συναίσθηση του «παραλόγου» εδώ, αφού βάζει τον ίδιο τον ήρωά του να σχολιάζει τη θεϊκή επιλογή:  ῥίγησεν, λέει, ο πολύτλας, όταν άκουσε τα σχέδια των θεών (σημείωση: με το ίδιο ρήμα, που υποδηλώνει τρόμο και σοκ, υποδέχεται η Καλυψώ στον στ. 116 τη θεϊκή επιταγή για την αποδέσμευση του Οδυσσέα!). Η πρώτη σκέψη του Οδυσσέα πάει, φυσιολογικά, στη θεϊκή απάτη: ἄλλο τι δὴ σύ, θεά, τόδε μήδεαι οὐδέ τι πομπήν, / ἥ με κέλεαι σχεδίῃ περάαν μέγα λαῖτμα θαλάσσης,/ δεινόν τ’ ἀργαλέον τε· τὸ δ’ οὐδ’ ἐπὶ νῆες ἐῗσαι/ ὠκύποροι περόωσιν (ε, 173-6).

Η αντίδραση της Καλυψούς είναι επίσης ενδιαφέρουσα: μείδησεν η νύμφη διασκεδάζοντας αλλά και θαυμάζοντας την πονηριά και την ευστροφία του άνδρα που στέκεται μπροστά της: ἦ δὴ ἀλιτρός γ’ ἐσσὶ καὶ οὐκ ἀποφώλια εἰδώς (ε, 182). Η λέξη ἀλιτρός παράγεται από το ἀλιταίνω, ρήμα που λίγο πιο πάνω (ε, 108) περιέγραψε την προσβολή που διέπραξαν οι Έλληνες εις βάρος της Αθηνάς στην Τροία και η οποία επέσυρε γι’ αυτούς τόσες περιπέτειες κατά τον νόστο. Εδώ, όμως, ἀλιτρός δεν είναι ο ανόσιος, αλλά ο ήρωας που χαρακτηρίζεται από τη μῆτιν, τη σφραγίδα του ηρωικού ιδεώδους στην Οδύσσεια. Η μῆτις είναι ιδιαίτερο είδος πανουργίας, που ισορροπεί επικίνδυνα ανάμεσα στον ηρωισμό και την ὕβριν. Ο φορέας της μήτιος δεν αρκεί να είναι εφευρετικός και παράτολμος· απαιτείται να είναι και βαθύτατα μετρημένος, ώστε να αποφύγει την ὑπερβασίην! Η δισημία της λέξης ἀλιτρός αποδίδει γλαφυρότατα τα αγαθά αλλά και τις παγίδες της μήτιος στην Οδύσσεια.

Gérard de Lairesse, “Ερμής και Καλυψώ”. Wikimedia Commons

Σημειώστε ότι με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως η Καλυψώ — με το ίδιο ακριβώς ρήμα, μείδησεν — θα αντιδράσει στο ψ και ο Οδυσσέας, όταν — προσέξτε! — η Πηνελόπη θα επιδείξει ανάλογη δυσπιστία (και με το μυαλό της επίσης να πηγαίνει αμέσως στον κίνδυνο θεϊκής απάτης). Και στο ψ πρόκειται για ανακοίνωση μιας παρόμοιας συναρπαστικής, πολυαναμενόμενης και πολυπόθητης, αλλά επί μακρόν αναβαλλομένης και άρα απίστευτης είδησης: ο Οδυσσέας μαθαίνει ότι θα φύγει από τη χρυσή φυλακή του μετά από εφτά χρόνια· η Πηνελόπη ότι έχει επιστρέψει ο σύζυγός της μετά από είκοσι. Η εκκίνηση του νόστου στο ε ξεκινά με την κατάφαση της μήτιος του Οδυσσέα εκ μέρους γυναικείας μορφής που αποτελεί θεϊκή αντίζηλο της Πηνελόπης. Η κατάληξη του νόστου στο ψ θα επισφραγιστεί με ανάλογη κατάφαση της μήτιος αυτή τη φορά της Πηνελόπης από τον άνθρωπο που κατεξοχήν έχει ενσαρκώσει τη μῆτιν στο έπος, τον σύζυγό της.

Η σχεδία λοιπόν συνδέεται άρρηκτα, όχι μόνο με τη ρώμη, την ψυχική αντοχή και την τέχνην, αλλά και με τη μῆτιν του Οδυσσέα. Η Οδύσσεια, σε αντίθεση με την Ιλιάδα, είναι η ιστορία ενός άνδρα που χάρη στην ευφυΐα του εξασφαλίζει τη σωτηρία του μέσα σ’ έναν κόσμο απρόβλεπτων προκλήσεων και πειρασμών. [1] Ο τύπος του ιδανικού ήρωα στην Οδύσσεια δεν είναι αυτός της Ιλιάδας. Αυτό που προκρίνεται δεν είναι η ανδρεία και η γενναιότητα, αλλά η επιτυχία με μοναδικό σχεδόν εφόδιο την πανουργία. Ο Οδυσσέας είναι ο πολύτλας αλλά πάνω από όλα ο πολύτροπος και πολύμητις ήρωας. Το επίθετο πολύτλας παραπέμπει στην καρτερία που επιδεικνύει ο Οδυσσέας σε όλο το έπος, καθώς αντιμετωπίζει μια σειρά απίστευτων δυσκολιών. Τα επίθετα πολύτροπος και πολύμητις με τη σειρά τους συνδέονται με την ιδιαίτερη ικανότητα του Οδυσσέα να ενεργεί άμεσα, καίρια και αποτελεσματικά χάρη στην ευστροφία, την ελαστικότητα και την προσαρμοστικότητα που τον χαρακτηρίζει. Τα τρία επίθετα —πολύτλας, πολύτροπος, πολύμητις — συγκεφαλαιώνουν την ουσία του Οδυσσέα. Η σχεδία ως σύμβολο την οπτικοποιεί.

Ο ποιητής στη ραψωδία ε παρουσιάζει τον ήρωα κατ’ ουσίαν φυλακισμένο, ανήμπορο και αδύναμο να ενεργήσει, αιχμάλωτο της Καλυψούς. Ήδη ταπεινωμένος, πριν αποκατασταθεί θα πρέπει να πέσει ακόμα πιο χαμηλά (θα χάσει τη σχεδία και τα ρούχα του) και από το σημείο ναδίρ θα ξεκινήσει την πορεία για την αποκατάσταση στον οἶκο και τον θρόνο του. Προσέξτε την εντολή που δίνει ο Δίας στον Ερμή, στην αρχή της ραψωδίας (στ. 29 κ.ε.), την έμφαση που δίδει στη μοναξιά του ήρωα κατά την πορεία του προς τον νόστο: ὥς κε νέηται/ οὔτε θεῶν πομπῇ οὔτε θνητῶν ἀνθρώπων. Όσο πιο αδύναμος και μόνος είναι ο ήρωας της Οδύσσειας, όσο πιο ταπεινά και επισφαλή ελέγχονται τα υλικά μέσα της επιστροφής του, τόσο περισσότερο εμφαίνεται η μῆτις ως ο βασικός ηρωικός του εξοπλισμός. Ο Οδυσσέας, στην πρώτη του εμφάνιση στο έπος, καλείται να ξεφύγει από την Καλυψώ με τρόπο οδυσσειακό, να φτάσει στη Σχερία ἐπὶ σχεδίης πολυδέσμου, δηλαδή με το μίνιμουμ της εξωτερικής, υλικής βοήθειας, αλλά και πήματα πάσχων, δηλαδή με το μάξιμουμ της «αντιηρωικής» ταλαιπωρίας και ταπείνωσης (ε, 33: προσέξτε και το λογοπαίγνιο Σχερίη-σχεδίη), ώστε να λάβει επιτέλους από τους Φαίακες για τα οδυσσειακού τύπου ηρωικά επιτεύγματά του (τη μῆτιν και την αντοχή) ανταμοιβή πολύ ανώτερη από αυτήν που θα λάμβανε ποτέ στην Τροία (δηλ. ως ιλιαδικός ήρωας): χαλκόν τε χρυσόν τε ἅλις ἐσθῆτα τε δόντες,/ πόλλ’, ὅσ’ ἂν οὐδέ ποτε Τροίης ἐξήρατ’ (ε, 38-9).

“Ο Οδυσσέας της Sperlonga”. Wikimedia Commons

«Η ταυτότητα του ομηρικού ήρωα είναι αγωνιστική —δηλαδή, εδράζεται στον ανταγωνισμό», σημειώνει ο Bloom. «Στην αδρανή αποχαύνωση της Ωγυγίας, όπου ο ήρωας αδυνατεί να επιδιώξει την αριστεία, ο ήρωας δεν είναι πράγματι ζωντανός»[2]—ειδικά ο ήρωας του οποίου το ίδιο το όνομα είναι ετυμολογικά συνδεδεμένο με τα βάσανα και τις δοκιμασίες. Ο Οδυσσέας, βέβαια, σε αντίθεση με τους ιλιαδικούς ήρωες δεν ανταγωνίζεται άλλους, αλλά τα όρια του ιδίου του εαυτού του. Ως εκ τούτου και τα μέσα με τα οποία θα αγωνιστεί πρέπει να είναι μέσα ως επί το πλείστον εσωτερικά, ενδογενή.

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Μαρωνίτης, Δ.Ν. 1978. Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα. Η διαλεκτική της «Οδύσσειας», Αθήνα: Κέδρος.

Bloom, H. 2007. Bloom’s Guide’s: Homer’s The Odyssey, New York: Infobase Publishing.

Felson, N. & Slatkin, L. M. 2004. “Gender and Homeric Epic”, Στο: R. Fowler (επιμ), The Cambridge Companion to Homer, Cambridge: CUP, 91 κ.ε.

Foley, H.P. 2005. “Women in ancient epic”, Στο: J.M. Foley, A Companion to Ancient Epic, London, 105 κ.ε.

Hogan, J.C. 1976. “The temptation of Odysseus”, Transactions of the American Philological Association 106: 187-210.

Jones, P. 1988. Homer’s Odyssey. A Companion to the English Translation of Richmond Lattimore, Bristol: Bristol Classical Press, 46-54.

Schein, S. L. 1995. “Female representations and representing the Odyssey”, Στο: B. Cohen (ed), The Distaff Side. Representing the Female in Homer’s Odyssey, New York & Oxford, 17-27.

West, S., Heubeck, A. & Hainsworth, J.B. 2009. Ομήρου Οδύσσεια. Κείμενο και Ερμηνευτικό Υπόμνημα. Τόμος Α’. Ραψωδίες Α-Θ, Αθήνα: Παπαδήμας, 453-8, 479-488.

[1] Η ευφυΐα του Οδυσσέα έχει δηλωθεί λεκτικά (πολύτροπος, πολύμητις) και έχει αποδειχθεί έμπρακτα με τις περιπλανήσεις, τις διαφυγές, τις μεταμορφώσεις, την τελική του επιτυχία. Ο όρος πολύμητις αναφέρεται στην πρακτική διάσταση της  ευφυΐας ενός ατόμου, ενώ ο όρος σοφός στη θεωρητική. Ο Οδυσσέας χαρακτηρίζεται από την ικανότητα να μετουσιώνει σε πράξη το προϊόν της σοφίας του.

[2] Bloom (2007) 42.