Ζητήματα αρχαίου θεάτρου σε μορφή ερωταποκρίσεων: (1) Πηγές πληροφοριών για τη μελέτη του αρχαίου δράματος

Tags

Fasti, παπυρολογία, παλαιογραφία, πηγές πληροφοριών για το αρχαίο δράμα, Διδασκαλίαι, Νῖκαι, αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, αγγείο του Προνόμου, αγγειογραφία, επιγραφική, Marmor Parium

Με τη σημερινή εγκαινιάζεται σειρά αναρτήσεων, η οποία εξετάζει κυρίως θεσμικά και οργανωτικά ζητήματα του αρχαίου θεάτρου.

Οι αναρτήσεις έχουν τη μορφή των ερωταποκρίσεων. Οι ερωτήσεις που συμπεριλαμβάνονται έχουν κατά καιρούς τεθεί στις τελικές εξετάσεις της Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ 31: Αρχαίο Ελληνικό Θέατρου του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου, εξ ου και η αποσπασματικότητα-επιλεκτικότητα των πληροφοριών που παρέχονται. Υπόσχεσή μας είναι ότι κατά καιρούς οι αναρτήσεις αυτές θα εμπλουτίζονται.

Πώς έχουν συμβάλει στη μελέτη του αρχαίου θεάτρου οι επιστήμες της επιγραφικής, της παλαιογραφίας και της παπυρολογίας;

Άποψη από το περίφημο Marmor Parium

Η επιγραφική, η παλαιογραφία και η παπυρολογία αποτελούν τις λεγόμενες “βοηθητικές επιστήμες” της κλασικής φιλολογίας. Πρόκειται για επιστήμες που στην πραγματικότητα συνδυάζουν στοιχεία τόσο από τις ανθρωπιστικές όσο και από τις θετικές επιστήμες, αφού δεν ασχολούνται μόνο με την ερμηνεία του υλικού (των επιγραφών, των χειρογράφων σε περγαμηνούς ή χάρτινους κώδικες και των παπύρων), αλλά και με τη φυσική του υπόσταση. Άλλωστε η μελέτη, η συντήρηση και η αποκατάσταση του υλικού ως φυσικού αντικειμένου αποτελεί προϋπόθεση για την αξιοποίηση των πληροφοριών που περιέχονται σε αυτό.

Η ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη μελέτη του αρχαίου δράματος, καθώς σε επιγραφές, οι οποίες επιτελούσαν ρόλο αρχείου ή/και δημόσιας αναγγελίας ή/και μέσου με το οποίο διαιωνίζονταν τα επιτεύγματα διαφόρων ανθρώπων του θεάτρου, διασώζονται πάμπολλες πληροφορίες σχετικά με τους αρχαίους δραματικούς αγώνες (έργα που διαγωνίστηκαν, ποιητές που βραβεύτηκαν, υποκριτές που νίκησαν κλπ), τόσο στην Αθήνα όσο και στον ευρύτερο ελληνικό κόσμο. Οι σημαντικότερες θεατρικού ενδιαφέροντος επιγραφές είναι οι Διδασκαλίαι, οι Fasti και το Marmor Parium.

Σελίδα από βυζαντινό χειρόγραφο

Η ΠΑΛΑΙΟΓΡΑΦΙΑ, σε συνάρτηση με την ΚΩΔΙΚΟΛΟΓΙΑ, είναι η επιστήμη που μελετά τη φύση και το περιεχόμενο των αρχαίων χειρογράφων, κυρίως αυτών που σώζονται στη μορφή του κώδικα από περγαμηνή (επεξεργασμένο δέρμα ζώου) ή, αργότερα, από χαρτί. Τα χειρόγραφα που σώζονται σε πάπυρο αποτελούν το αντικείμενο του ειδικότερου κλάδου της Παπυρολογίας (βλ. παρακάτω). Όπως γνωρίζουμε, η μέθοδος διάσωσης των αρχαίων κειμένων ήταν η αντιγραφή από χέρι σε χέρι. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως π.χ. αυτή των Θεσμοφοριαζουσών του Αριστοφάνη, τα κείμενα σώζονται σε ένα και μόνο χειρόγραφο. Σε άλλες περιπτώσεις, όμως, πολλαπλά χειρόγραφα παραδίδουν το ίδιο κείμενο, χωρίς μάλιστα να αντιγράφονται κατ᾽ ανάγκην από το ίδιο πρότυπο. Ως αποτέλεσμα ανάμεσα στα χειρόγραφα και τις γραφές που διασώζουν υπάρχουν συχνά σημαντικές αποκλίσεις και ποιοτικές διαφορές (όσον αφορά στην πιθανότητα να διασώζουν το πρωτότυπο κείμενο του συγγραφέα). Η ενδελεχής παλαιογραφική μελέτη των χειρογράφων (η ακριβής μεταγραφή του περιεχομένου τους, η διαπίστωση του πότε γράφτηκε, πού γράφτηκε, από ποιον γράφτηκε, ποια η σχέση του με άλλα χειρόγραφα και με το θεωρητικό αρχέτυπο από το οποίο εκπηγάζει η παράδοση κλπ) είναι βασική προϋπόθεση για την ορθή κριτική έκδοση των κειμένων.

Με την ΠΑΠΥΡΟΛΟΓΙΑ, που αποτελεί ουσιαστικά ειδικό κλάδο της παλαιογραφίας, ισχύει κάτι ανάλογο, καθώς μέχρι και τον 4^ο αι. μ.Χ., οπότε μαζικοποιείται η χρήση του περγαμηνού κώδικα, ο πάπυρος ήταν το γραφικό υλικό με το οποίο διακινούνταν τα κάθε λογής κείμενα. Ο πάπυρος είναι φθαρτό υλικό, λιγότερο ανθεκτικό από την περγαμηνή. Οι ιδιαίτερες κλιματολογικές συνθήκες όμως που επικρατούν κυρίως στην Αίγυπτο, η οποία αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά κέντρα της ελληνιστικής περιόδου, βοήθησαν στην τυχαία επιβίωση πολλών θραυσμάτων από παπυρικούς κώδικες, οι οποίοι είναι κατά πολύ παλαιότεροι από τα χειρόγραφά μας. Το γεγονός αυτό βέβαια δεν σημαίνει απαραίτητα ότι διασώζουν ποιοτικότερες εκδοχές του κειμένου, πλησιέστερες στο πρωτότυπο. Σε πολλές περιπτώσεις όμως οι αρχαίοι πάπυροι μας ξανάδωσαν κείμενα που η Ύστερη Αρχαιότητα και το Βυζάντιο για κάποιο λόγο αποφάσισαν ότι δεν τους ενδιέφερε να αντιγράψουν. Αυτή ήταν, π.χ., η περίπτωση του Μενάνδρου αλλά και πολλών αποσπασμάτων από τραγωδίες και κωμωδίες άλλων ποιητών, που δεν επιβίωσαν στην περγαμηνή χειρόγραφη παράδοση ή τη λεγόμενη έμμεση παράδοση (δηλαδή την παράδοση των κειμένων μέσα από αναφορές άλλων συγγραφέων σε αυτά).

Κομμάτι από πάπυρο

Αναφερθείτε στην αξία των αγγειογραφιών ως πηγών για την ιστορία του αρχαίου ελληνικού θεάτρου.

Το αγγείο του Προνόμου, το οποίο απεικονίζει θίασο σατυρικού δράματος

Αρκετά αρχαιοελληνικά αγγεία προερχόμενα από διάφορες περιοχές του ελληνικού κόσμου διασώζουν σκηνές που εμφανώς απηχούν θεατρικές παραστάσεις. Τέτοιες ενδείξεις για τη θεατρική προέλευση των μυθολογικών κατά τα άλλα γεγονότων που απεικονίζονται στα αγγεία είναι, π.χ., η απεικόνιση της θεατρικής σκηνής, ο διάκοσμος του αγγείου με θεατρικά προσωπεία κτλ.

Βέβαια, οι αγγειογραφίες εμφανίζουν περιορισμούς ως πηγές για την ιστορία του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Πρωτίστως, ελάχιστες «θεατρικές» παραστάσεις σε αγγεία μπορούν μετά βεβαιότητος να ταυτιστούν με συγκεκριμένες θεατρικές παραστάσεις. Ο αγγειογράφος επίσης δεν υποχρεούται καθ’ οιονδήποτε τρόπος να παραμείνει πιστός στην παράσταση (που μπορεί και να μην είδε ο ίδιος): έτσι συχνά αποδίδει ένα μυθολογικό γεγονός μάλλον παρά τη θεατρική του πραγμάτωση ή παραβιάζει τους κανόνες του θεάτρου παρουσιάζοντας περισσότερα πρόσωπα να δρουν ταυτοχρόνως από ό,τι θα επέτρεπαν οι θεατρικές συμβάσεις. Ο αγγειογράφος μπορεί επίσης να αναπαριστά σκηνές που επί σκηνής δεν παραστάθηκαν δραματικά, αλλά αφηγηματικά (μέσα από μια αγγελική ρήση, λ.χ.).