Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Αντινομία” του Νίκου Καββαδία

Tags

"Αντινομία", Νίκος Καββαδίας, Τραβέρσο, γοργόνα, η γυναίκα στην ποίηση του Καββαδία

Η “Αντινομία”, που συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή Τραβέρσο (1975), συντίθεται το 1974, όταν ο Καββαδίας υπηρετεί στο m/s Aquarius. Πρόκειται για το πιο σύντομο σε έκταση ποίημα από όλα όσα συμπεριλαμβάνονται στις τρεις καββαδιακές συλλογές. Είναι όμως σύνθεση εξαιρετικά συμπυκνωμένη και ευθύβολη. Ο πρώτος στίχος του ποιήματος ― “ο έρωτάς σου μια πληγή και τρεις κραυγές” ― είναι εμβληματικός για την ερωτική θεματολογία στην καββαδιακή ποίηση εν γένει.

Η «αντινομία» του ποιήματος έγκειται στον έρωτα ενός ναυτικού — δηλαδή ενός ανθρώπινου όντος, πλασμένου κανονικά για τη στεριά, που καταχρηστικώς βρίσκεται στη θάλασσα — για μια «θαλασσοκόρη του βυθού», την οποία τραβά βιαίως από τα βάθη («χίλιες οργιές») επικρατώντας, φυσικά μόνο προσωρινά, στον ερωτικό ανταγωνισμό με τον Ποσειδώνα.

Η μορφή της «θαλασσοκόρης του βυθού» απελευθερώνει πολλούς ποιητικούς συνειρμούς. Πρωτίστως όμως παραπέμπει στην εικόνα της γοργόνας, που κυριαρχεί στην ποίηση του Καββαδία, όπως ακριβώς δέσποζε, ως «στάμπα» (τατουάζ), και στο αριστερό του μπράτσο. Η μαγική αυτή μορφή είναι η προαιώνια Γυναίκα, το θηλυκό στοιχείο και στοιχειό της θάλασσας, που ελκύει «τον στεριανό, τον γητευτή, τον απελάτη» προς τα υγρά βάθη. Η ερωτική τους ένωση, φυσικά, δεν πρόκειται ποτέ, δεν μπορεί ποτέ, τουλάχιστον όσο ο ναυτικός βρίσκεται εν ζωή, να ολοκληρωθεί: τα δύο στοιχεία τελούν, ακριβώς, σε μόνιμη και ανεπανόρθωτη αντινομία.

Η γοργόνα του Καββαδία, γράφει η Μαίρη Μικέ (σ. 77), δηλώνει την «επιθυμία για μια γυναίκα όχι ως συγκεκριμένο ιστορικό και πολιτισμικό υποκείμενο αλλά για μια Γυναίκα ως μυθοπλαστική κατασκευή, το άλλο-από-τον-άνδρα ως τόπος της σεξουαλικότητας, της φαντασίωσης και του ανδρικού πόθου. Πρόκειται για μια εξίσωση του γυναικείου σώματος με τη Φύση και το Μύθο».

Συχνά, η γοργόνα αυτή παύει να είναι μια αφηρημένη ή εξιδανικευμένη φιγούρα και συγκεκριμενοποιείται στη μορφή της «πλωριάς γοργόνας», το ξύλινο ομοίωμα που κοσμούσε την πλώρη των καραβιών. Η πλωριά γοργόνα βυθίζεται μαζί με τα καράβια στα έγκατα της θάλασσας, όταν ναυαγούν. Κάποτε όμως πιάνεται στα δίχτυα των ψαράδων ή την ανακαλύπτουν οι βουτηχτάδες που εξερευνούν τα ναυάγια και ανασύρεται στην επιφάνεια — σαν θαλασσοκόρη του βυθού, την οποία ο ναυτικός αποσπά τυχαία («κερδίζει στο ζάρι»), βραβείο μέγα, από την αγκαλιά του Ποσειδώνα.

Αλλά το βασικό χαρακτηριστικό της γοργόνας ως ερωτικής συντρόφου είναι ότι ποτέ στην πραγματικότητα δεν κερδίζεται, ποτέ δεν παραμένει, ποτέ δεν ελέγχεται. Η γοργόνα αιωνίως γλιστρά και χάνεται, όπως ακριβώς σε αέναη φευγαλέα κίνηση τελεί το υγρό στοιχείο. Η μορφή της γοργόνας “είναι συνδεδεμένη με το υγρό στοιχείο και για έναν λόγο επιπλέον”, συμπληρώνει η Μικέ (σ. 81): “η μορφή της είναι ρευστή και γλιστρά, φεύγει και εξαφανίζεται. Το νερό λοιπόν, ως το κατεξοχήν απροσανατόλιστο στοιχείο, με την έννοια της απώλειας μιας συγκεκριμένης κατεύθυνσης, είναι ο φυσικός της χώρος”.

Το ποιητικό υποκείμενο, συνεπώς, στην “Αντινομία” είναι τραγικό. Την τραγικότητά του την επισημαίνει ήδη ο τίτλος αλλά το ίδιο το υποκείμενο δεν την αντιλαμβάνεται, ως συνήθως, παρά μόνο όταν είναι πια αργά. Η τραγικότητα αυτή έγκειται στο ότι, έστω για λίγο, έστω για μια στιγμή, διατηρεί την ψευδαίσθηση πως κέρδισε, κατέκτησε και κατέχει κάτι που δεν μπορεί ποτέ να γίνει μόνιμα δικό του. Ο Μήτσος Κασόλας (σ. 46) παραθέτει μια αφήγηση του Καββαδία σχετικά με τη γοργόνα στο μπράτσο του, που εκπέμπει μια παρόμοια αίσθηση του τραγικού, όπως αυτή που εκφράζεται στο ποίημα. Μόνο που ο Καββαδίας δεν είναι τόσο σίγουρος για τα κεκτημένα του όσο το ποιητικό Εγώ της “Αντινομίας”:

Ο Καββαδίας μένει για λίγο τώρα αφηρημένος, για λίγο απόμακρος και κοιτάει στο μπράτσο του ένα τατουάζ, μια γοργόνα.
– Αυτή δε θα μ’ αφήσει ποτέ. Μ’ αυτήν θα πάω. Δεν θα με προδώσει. Τώρα αυτή είναι σαράντα χρο­ νών κορίτσι. Μου την έφτιαξαν στο Χονγκ-Κονγκ – ε­κεί πέρα, νομίζω, τόσα χρόνια πού να θυμάμαι. Μερι­κές φορές, μερικές νύχτες που ξυπνάω, κοιτάζω τη χο­ρεύτρια με αγωνία και μου φαίνεται πως εξαφανίζε­ται!… Βιάζομαι να ξημερώσει να δω πως είναι ακόμα πάνω στο μπράτσο μου…

Η αγωνία του Καββαδία τον φέρνει εγγύτερα στον αφηγητή της Βάρδιας (σ. 104), που φαντάζεται τον εαυτό του να υπεισέρχεται σε ανάλογο ερωτικό αγώνα με τον Ποσειδώνα κάθε βράδυ, αλλά γνωρίζει πολύ καλά ότι η νίκη είναι ανέφικτη· αντιλαμβάνεται ― ή μάλλον παραδέχεται ― την Αντινομία:

Βοή της σφυρίχτρας, ομίχλη, ζέστη, κούραση, ανακατώνονται. Γδύσου. Θα σου δώσω για φόρεμα το πούσι… Θα πιω άλλο ένα για χάρη της θάλασσας… Για χάρη της γοργόνας που ᾽χω στο μπράτσο μου. Που σαλτάρει στη θάλασσα κάθε νύχτα και με κερατώνει με τον Ποσειδώνα. Γυρίζει το πρωί που κοιμάμαι, γιομάτη φύκια και τσουκνίδες της θάλασσας. Όταν πιάνουμε στεριά για καιρό, μαραζώνει και χάνει τα χρώματά της.

Το ποίημα έχει μελοποιηθεί από τους Ξέμπαρκους και συμπεριλήφθηκε στον δίσκο “S/S Ionion 1934”. Ακούστε τη μελοποίηση:

ΥΠΟΜΝΗΜΑ:

1. ο έρωτάς σου μια πληγή και τρεις κραυγές: Το απόσταγμα της ερωτικής εμπειρίας με τη γοργόνα δεν μπορεί να είναι ο,τιδήποτε άλλο εκτός από τον πόνο· και μάλιστα τον πόνο που “ματώνει, δεν σκοτώνει” (για να θυμηθούμε το “Yara Yara” από την ίδια συλλογή), άρα που οι επώδυνές του συνέπειες διαιωνίζονται.

2. στα κόντρα…τεζάρει: Ο Καββαδίας φαίνεται να περιγράφει εδώ την κυριολεκτική ανέλκυση ενός αντικειμένου από τη θάλασσα. Πρόκειται, φυσικά, για τη γοργόνα, που ανελκύεται από βάθος “χίλιες οργιές”.

2. στα κόντρα: < κόντρα, τὰ (ιταλ. contra): ρυθμιστικοί και ασφαλιστικοί κοχλίες (Τράπαλης).

3. ο μακαράς: < τουρκ. makara: τροχαλία, καρούλι (Τράπαλης).

3. καθώς τεζάρει: καθώς τεντώνει το παλαμάρι. Τεζάρισμα ονομάζεται “η διαδικασία τεντώματος ενός ιστίου ή ενός παλαμαριού (ή σχοινιού), που είναι απαραίτητη για να το τοποθετήσουν ή να το διατηρήσουν στην κατάλληλη θέση” (Λεξικό Ναυτικών Όρων).

4. του Ποσειδώνα εγώ σε κέρδισα: Παρόμοιο ερωτικό ανταγωνισμό για μια υπερφυσική γυναικεία μορφή αναπτύσσει με τον Ποσειδώνα και ο αφηγητής της Βάρδιας (σ. 104) — μόνο που αυτός είναι χαμένος και το ξέρει· βλ. το απόσπασμα στην εισαγωγή του Υπομνήματος αυτού. Η μεταφορική περιγραφή της ερωτικής ένωσης με το φευγαλέο αντικείμενο του πόθου ως νίκης σε τυχερό παιγνίδι είναι συνηθισμένη στον Καββαδία: πρβλ. από το “Yara Yara”: κι εσένα που σε κέρδισα μιανής νυχτιάς σε λότο. Όπως όλα τα κέρδη από τον τζόγο, έτσι και οι έρωτες αυτοί δεν μπορεί παρά να είναι ανεμομαζώματα ανεμοσκορπίσματα.

5. βιβάρι, τὸ: < λατιν. vivarium: ιχθυοτροφείο, ψαρολίμνη (Τράπαλης). Ο ναυτικός “ψάρεψε” τη γοργόνα και τώρα τη φυλάει σε ένα ιχθυοτροφείο, όπως κανείς φυλάει ένα εξωτικό ψάρι σε μια γυάλα. Το άτοπο, το ανώμαλο και άρα το καταδικασμένο αυτής της κατάστασης είναι προφανές. Τα εξωτικά ψάρια ψοφούν. Οι γοργόνες πετούν και χάνονται.

6. που στέγνωσε…αλάτι: Ήταν μοιραίο ότι το βιβάρι αυτό, που το ίδιο δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια τεχνητή απόπειρα να τεθεί η θάλασσα υπό έλεγχο, μια μάταιη προσπάθεια του ανθρώπου να αλλοιώσει τη φυσική τάξη των πραγμάτων, δεν θα μπορούσε να αποτελέσει ποτέ βιώσιμο περιβάλλον για τη γοργόνα. Το αλάτι εξανεμίζεται: το θαλασσινό στοιχείο τελεί σε αντινομία με τον αέρα της στεριάς.

7. μα εσύ προσμένεις: Για μια στιγμή η γοργόνα παρουσιάζεται να επιθυμεί και η ίδια αυτή την αντίνομη και παράδοξη ένωση με τον στεριανό γητευτή. Προσωρινά έστω μια αύρα τραγικότητας περιβάλλει και την ίδια τη μαγική μορφή.

8. απελάτης: άτακτος πολεμιστής, συνήθ. αραβικής καταγωγής, που δρούσε στα ανατολικά σύνορα του βυζαντινού κράτους. Στους λαϊκούς θρύλους προβάλλει ως πρότυπο ανδρισμού.

9. όταν θα σμίξεις: Η έμφαση δίδεται στον χρονικό σύνδεσμο: η προοπτική της απώλειας, της απόδρασης και της φυγής της γοργόνας προβάλλει ως νομοτέλεια, την οποία εν τέλει το ποιητικό Εγώ αποδέχεται. Μοιραία και αναπόφευκτα, η γοργόνα κάποτε θα επιστρέψει στο φυσικό της στοιχείο.

9. με το φως που σε βολεί: με το είδος του φωτός που σου ταιριάζει· δηλαδή, όχι το φως της μέρας, όχι ο ήλιος της στεριάς, αλλά η αμφιλύκη, το λυκόφως του βυθού.

“σε διάφανη αμιφιλύκη…”

10. αμφιλύκη: Το λυκόφως κατά την εναλλαγή από μέρα σε νύχτα και το αντίστροφο. Η οριακή αυτή στιγμή του 24ώρου είναι κατάφορτη με μαγικές δυνατότητες. Πάνω από όλα, στον Καββαδία, είναι η στιγμή που τα υπερφυσικά όντα της θάλασσας (οι γοργόνες, τα όντα των παραμυθιών ή τα πνεύματα των πνιγμένων) αλληλεπιδρούν με τους ζώντες ναυτικούς· πρβλ. από την «Εσμεράλδα»: απά στο γλυκοχάραμα σε φίλησε ο πνιγμένος. Η αμφιλύκη, το οριακό αυτό  σημείο του χρόνου και της ύπαρξης, είναι το μόνο που “βολεί” τη γοργόνα· σε κανέναν άλλο χωροχρόνο δεν θα μπορούσε να υπάρξει.

11. πάνω σε πράσινο πετούμενο χαλί: Ως μορφή του παραμυθιού η ίδια, η γοργόνα δεν θα μπορούσε να αποδράσει παρά με έναν παραμυθικό τρόπο από τη στεριανή της φυλακή. Το παράδοξο και το υπερφυσικό εμφανίζεται συχνά στην ποίηση του Καββαδία. Γράφει σχετικά ο Χρήστος Δανιήλ, ο οποίος επιχειρεί να συνδέσει την ποίηση του Καββαδία με τον μαγικό ρεαλισμό (σσ. 109-11):

Τα παράδοξα/υπερφυσικά συμβάντα που εξιστορούνται σε αυτού του είδους τα ποιήματα παρουσιάζονται με τρόπο απολύτως λογικό· δεν λογίζονται από τον αφηγητή ως τέτοια. Αντίθετα το παράδοξο εμφανίζεται ως αναπόσπαστο τμήμα της πραγματικότητας. Αυτός είναι και ο λόγος που διαφοροποιεί αυτού του είδους τα κείμενα από προγενέστερες μορφές λογοτεχνικής παραγωγής όπως η μαύρη λογοτεχνία, η λογοτεχνία τρόμου ή οι gothic ιστορίες· αυτός είναι ο λόγος που τα διαφοροποιεί από τη λογοτεχνική παραγωγή του Πόε, για παράδειγμα, ή του Δημοσθένη Βουτηρά, για να αναφερθούμε σε έναν Έλληνα λογοτέχνη που υπηρέτησε το είδος τα χρόνια της λογοτεχνικής διαμόρφωσης του Νίκου Καββαδία. Τα παράδοξα/υπερφυσικά που ενυπάρχουν στα ποιητικά/αφηγηματικά κείμενα του Καββαδία δεν λειτουργούν σε ένα «ποιητικό» ή «αλληγορικό» επίπεδο, δεν προκαλούν το δισταγμό ή την αμφιβολία του αναγνώστη. Επομένως δεν μπορούμε να τα εντάξουμε στην κατηγορία της φανταστικής λογοτεχνίας σύμφωνα με το ταξινομικό σχήμα που πρότεινε ο μελετητής της φανταστικής λογοτεχνίας Tzvetan Todorov (1991). Αντίθετα, τα ποιήματα αυτά φαίνεται να εντάσσονται στην κατηγορία του θαυμαστού, στο είδος εκείνο δηλαδή των κειμένων στο οποίο το υπερφυσικό γίνεται αποδεκτό από τους αναγνώστες χωρίς κάποιου είδους δισταγμό, στο οποίο «τα υπερφυσικά στοιχεία δεν προκαλούν καμιάν ιδιαίτερη αντίδραση, ούτε στα πρόσωπα του έργου ούτε στον νοούμενο αναγνώστη. Αυτό που χαρακτηρίζει το θαυμαστό δεν είναι μια στάση απέναντι στα συμβάντα που αναφέρονται, αλλά η ίδια η φύση των συμβάντων» (Todorov 1991: 68). Μάλιστα, ο ίδιος μελετητής έχει συνδέσει την κατηγορία του θαυμαστού με τα μαγικά παραμύθια και τους ήρωές τους, όπως για παράδειγμα τον Σεβάχ, από το «Χίλιες και Μια Νύχτες». Ας μη μας διαφεύγει το γεγονός ότι ένας από τους χαρακτηρισμούς/ιδιότητες που προσέδιδαν οι φίλοι του στον Νίκο Καββαδία είναι εκείνος του “παραμυθά”. Ο φιλόλογος και συγγραφέας Κώστας Λογαράς έχει προχωρήσει σε πολύ ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις ως προς τα παραπάνω. Θεωρεί ότι ο Καββαδίας παρασέρνει τον αναγνώστη του σ᾽ έναν κόσμο θαυμαστό και ουτοπικό κατ’ ανάλογο τρόπο με εκείνον των παραμυθάδων «στον κόσμο του Νίκου Καββαδία, όλα είναι πιθανά και τίποτα δεν φαίνεται παράδοξο. Όπως ακριβώς στα παραμύθια. Μπορεί κανείς να ταξιδεύει πάνω στο φτερό του καρχαρία κι αλλού ένα σκυλόψαρο να βρίσκεται στην πλώρη ενός πλοίου και να πιλοτάρει». Ο μελετητής συνδέει το ύφος των ποιημάτων του Νίκου Καββαδία με αυτό των μαγικών παραμυθιών και υποστηρίζει ότι η ατομική εμπειρία που περιγράφεται στα ποιήματα, ενταγμένη μέσα σε μιαν αχλύ μυστηρίου, μετασχηματίζεται σε μια «παραμυθία αληθινή που την πιστεύεις» (Λογαράς 2009: 539).

12. θα μείνει ο ναύτης να μετρά τ’ άσπρο χαλίκι: Όσο όμως μαγικά και παραμυθένια κι αν μοιάζουν όλα αυτά, δεν υπάρχει τίποτε μαγικό και παραμυθένιο στον τρόπο με τον οποίο το ποίημα ολοκληρώνεται. Ο κύκλος του ποιήματος κλείνει, όπως άνοιξε: με μια πληγή και τρεις κραυγές. Με τη μοιραία φυγή της γοργόνας, ο εγκαταλελειμμένος ναυτικός μετρά τη μοναξιά του στην αμμουδιά.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

1. Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Καφάρ” του Νίκου Καββαδία
2. Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Cambay’s water” του Νίκου Καββαδία
3. Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Στεριανή Ζάλη” του Νίκου Καββαδία
4. Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Καραντί” του Νίκου Καββαδία
5. Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Μαρέα” του Νίκου Καββαδία
6. Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Σταυρός του Νότου” του Νίκου Καββαδία
7. Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Kuro Siwo” του Νίκου Καββαδία
8. Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Πικρία” του Νίκου Καββαδία
9. Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα “Yara Yara” του Νίκου Καββαδία