Οι ‘ταπεινοί’ χαρακτήρες στη “Μήδεια” του Ευριπίδη

Tags

ancient Greek theatre, τροφός, χορός, Αρχαία Ελλάδα, Ευριπίδης, Μήδεια, αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο

Η «Μήδεια του Ευριπίδη» επιφυλάσσει ιδιαίτερο ρόλο για τους χαρακτήρες που προέρχονται από τα ταπεινότερα κοινωνικά στρώματα (την Τροφό, τον Παιδαγωγό, τον χορό). Οι απλοί άνθρωποι του έργου είναι γενικά εκείνοι που δημιουργούν κλίμα συμπάθειας και κατανόησης για την ξένη γυναίκα από την Κολχίδα, την οποία έχει προδώσει ο άνδρας της και η οποία έχει κάθε δικαίωμα να οργίζεται και να επικαλείται τους θεούς της εκδίκησης, ακόμη και τον ίδιο τον Δία, τον προστάτη των όρκων.

Αυτή η συμπάθεια — αν και δεν λείπουν τα στοιχεία, στα λόγια της Τροφού ειδικά, που να προετοιμάζουν τον θεατή για ό,τι θα ακολουθήσει — διατηρείται μέχρι και τη στιγμή της παιδοκτονίας και δεν εκλείπει εντελώς ακόμη και μετά την τρομερή αυτή πράξη της απόλυτης, σαρωτικής εκδίκησης. Οι απλοί άνθρωποι, με άλλα λόγια, οι πιο συμπαθείς χαρακτήρες του έργου, εξυπηρετούν το δραματικό σχέδιο του Ευριπίδη εμποδίζοντας τις εύκολες ηθικές κρίσεις και τα βιαστικά, μονόπλευρα και μονοσήμαντα συμπεράσματα για τα τεκταινόμενα επί σκηνής.

Στην αρχή της τραγωδίας, όπου κυριαρχούν οι χαρακτήρες της Τροφού και του Παιδαγωγού, τα συναισθήματα των θεατών έναντι της Μήδειας είναι εκκρεμές που ταλαντώνεται συνεχώς ανάμεσα στη συμπάθεια και την αγωνία, την κατανόηση και την αμηχανία, τον ἔλεον και τον φόβον. Στην προλογική ρήση της Τροφού, οι θεατές έρχονται αντιμέτωποι με μια εντελώς ξεκάθαρη υπόθεση αδικίας (26) και προδοσίας (προδούς, 17): η Μήδεια, που τόσα έκανε για τον Ιάσονα, κείται τώρα ατιμασμένη από τον άνδρα της, ο οποίος προτίμησε, προφανώς για λόγους ιδιοτελείς, την κόρη του βασιλιά της νέας του πατρίδας. Στο πρώτο μέρος του λόγου της ειδικά (1-23), η Τροφός χρησιμοποιεί φορτισμένη, οργισμένη γλώσσα κατά του Ιάσονα, ανάλογη με αυτήν που θα χρησιμοποιήσουν κατόπιν οι γυναίκες του χορού: ὅρκοι, πίστις, φιλία είναι όροι που ανακαλούν ιερά συμβόλαια και ηθικές αρχές θεωρητικά απαράβατες, τις οποίες όμως ο Ιάσονας έχει ξεδιάντροπα καταπατήσει. Η Μήδεια μαρτύρεται τους θεούς: τέτοια αναφορά στη θεϊκή δικαιοσύνη μπορεί να γίνει μόνο από θέση απόλυτης ηθικής ισχύος.

Καθώς όμως ο Πρόλογος εξελίσσεται, η Τροφός μεταπίπτει σε σκοτεινότερους, πιο αμφίσημους τόνους. Η περιγραφή του πάθους της Μήδειας αφήνει να διαφανεί ο αχαλίνωτος θυμόςτης και η άτεγκτη, καταστροφική φυσιογνωμία της («βαρεῖα φρήν», 38), η οποία θα ήταν ικανή αναζητώντας ικανοποίηση ακόμη και να εγκληματήσει με τρόπο ανήκουστο («μή τι βουλεύσῃ νέον», 37) κατά του εαυτού της ή και κατά των παιδιών της. Η εικόνα της μάνας που «στυγεῖ» τα παιδιά της, επειδή της θυμίζουν τον άνδρα που την πρόδωσε, σκιάζει τη θετική εικόνα των πρώτων 23 στίχων. Η Μήδεια είναι «δεινή».

Στην Πάροδο, συνεχίζεται το ίδιο μοτίβο: τα στοιχεία εκείνα που καθιστούν τη Μήδεια «άλλη», δηλαδή η γυναικεία της φύση και η ξενική της καταγωγή («της γυναίκας από την Κολχίδα»), αποτελούν πηγή ἐλέου και όχι φόβου, συνθήκες ταύτισης με τους εσωτερικούς και τους εξωτερικούς θεατές της τραγωδίας παρά αποξένωσής τους. Ο χορός δηλώνει «δεμένος» με τα πάθη του οίκου της Μήδειας, ενός οίκου που δεν έχει συγκροτηθεί σύμφωνα με τους τυπικούς κανόνες (η Μήδεια είναι κυρία του εαυτού της και η ένωσή της με τον Ιάσονα ήταν συμφωνία κυρίων, η οποία μάλιστα συνδυάστηκε με προδοσία ενάντια στον πατρικό οίκο της Μήδειας — δηλαδή δεν αποτέλεσε συμμαχία μεταξύ δύο οίκων, αλλά βίαιη αυτομόληση της Μήδειας από την εξουσία του πατέρα της). Ο οίκος της Μήδειας και του Ιάσονα είναι οίκος ιδιότυπος και αυστηρά μιλώντας «μη κανονικός»· κι όμως τόσο η ίδια η ξένη Μήδεια όσο, κυρίως, και ο χορός των Ελληνίδων γυναικών εδώ (εμμέσως πλην σαφώς) τον θεωρούν απολύτως νόμιμο και άρα εξίσου απρόσβλητο και ιερό.

Αμέσως παρακάτω, Χορός, Τροφός και Μήδεια μ’ ένα στόμα επικαλούνται τους ορκίους θεούς, ειδικά τον Δία, τον εγγυητή της Δίκης, ως μάρτυρες των βασάνων της Μήδειας. Αυτού του είδους την ιερή οργή εξωτερικεύει ο χορός και πάλι στο διάσημο χορικό, μέρος του οποίου περιλαμβάνει το τρίτο απόσπασμα. Στο χορικό αυτό η προσωπική κριτική κατά του Ιάσονα, ο οποίος έχει καταπατήσει όλες τις συνταγματικές αρχές του ηρωικού κώδικα, προεκτείνεται σε καταδίκη του ανδρικού φύλου και δη της πατριαρχικής, έμφυλης άρθρωσης της κοινωνίας και του πολιτισμού, η οποία στερεί από τις γυναίκες την εὔκλειαν, αλλά ακόμη και την ίδια τη φωνή (οι φωνές των ποιητών είναι ανδρικές φωνές). Ο Ευριπίδης παίζει με την παράδοση στο έργο αυτό και με τις ανομολόγητες βεβαιότητες και προκαταλήψεις που η παράδοση αυτή προκαλεί στους θεατές του.

Το εντυπωσιακό είναι πως το ξέσπασμα αυτό του χορού επέρχεται αμέσως μετά τη σκηνή στην οποία η Μήδεια αποκαλύπτει με λεπτομέρεια τα φονικά της σχέδια — όχι, φυσικά, την παιδοκτονία, η απόφαση για την οποία φαίνεται πως δεν έχει ακόμη διαμορφωθεί στο μυαλό της. Ενδεικτικό της αμφισημίας που περιβάλλει τις πράξεις της Μήδειας — και την οποία η στάση του χορού επιτείνει σε μεγάλο βαθμό — είναι το σχόλιο του Mastronarde για το στάσιμο που μας απασχολεί (1994, 314): «Οι Κορίνθιες γυναίκες σε αυτό το σημείο δεν αντιδρούν καθόλου σε αυτή την αποκάλυψη [των σχεδίων της Μήδειας]. Αντίθετα, το θέμα το οποίο σχολιάζουν εδώ είναι η ηθική κρίση που προκάλεσε το γεγονός ότι ο Ιάσονας καταπάτησε τον όρκο που είχε δώσει στη Μήδεια και η αλλαγή που προκύπτει από αυτό στις σχέσεις ανάμεσα στα φύλα σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο». Η γλώσσα του χορού πάλλεται από οργή — κατά του Ιάσονα («ἄνω ποταμῶν ἱερῶν χωροῦσι παγαί», 410 — φράση που έμεινε παροιμιώδης μέχρι σήμερα για πράξεις παντελώς αδιανόητες, που προξενούν απόλυτη, βαθιά ηθική αηδία). Η απιστία των ανδρών θεωρείται ότι διαταράσσει την ισορροπία ολόκληρου του σύμπαντος, που εδράζεται στην πίστιν των θεών.

Διά της σιωπής του ο Χορός ουσιαστικά συνυπογράφει τα σχέδια και τις μεθόδους της Μήδειας, χωρίς να μπορεί βεβαίως να φανταστεί μέχρι πού θα το τραβήξει εκείνη. Με τους μύδρους του κατά του Ιάσονα ο χορός υπαινίσσεται ότι η τιμωρία που εκείνος θα υποστεί συνιστά, κατά κάποιο τρόπο, αποκατάσταση της συμπαντικής ισορροπίας. Ο φόβος που εμπνέει η τραγωδία αυτή του Ευριπίδη επιτείνεται από το γεγονός ότι μέχρι και τη στιγμή της παιδοκτονίας, εν μέρει ακόμη και μετά από αυτήν, δεν υπάρχει τίποτε στο κείμενο που να συντείνει ευθέως στην ηθική καταδίκη της περίπλοκης, ανατριχιαστικής του πρωταγωνίστριας. Ο φόβος επιτείνεται, διότι είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τον ἔλεον.