Για τον “Φιλοκτήτη” του Σοφοκλή (3): ο Νεοπτόλεμος και η τραγική σύγκρουση

Tags

τραγική σύγκρουση, φύσις, Νεοπτόλεμος, Οδυσσέας, Σοφοκλής, Φιλοκτήτης, ηρωικός κώδικας, καθήκον

[Οι φωτογραφίες είναι από την παράσταση του Εθνικού Θεάτρου σε σκηνοθεσία Διαγόρα Χρονόπουλου (1991) και έχουν ανακτηθεί από το διαδικτυακό Αρχείο του Εθνικού Θεάτρου]

Στον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή, ο Νεοπτόλεμος, ο γιος του Αχιλλέα, ανακαλείται από τη Σκύρο —και από την παιδική του ανεμελιά — κατά το δέκατο έτος του Τρωικού Πολέμου. Αιτία είναι δύο ανακοινώσεις: (α) ο πατέρας του είναι νεκρός· (β) ο αιχμάλωτος Τρώας μάντης Έλενος προφήτευσε πως το Ίλιον δεν πρόκειται να πέσει ποτέ, αν δεν είναι παρών ο Νεοπτόλεμος, αλλά και τα τόξα του αποθεωμένου πια Ηρακλή, που βρίσκονται στην κατοχή του ανθρώπου που από οίκτο βοήθησε τον απελπισμένο Ηρακλή να πεθάνει, του Φιλοκτήτη. Μόνο που ο Φιλοκτήτης δεν βρίσκεται στην Τροία, δεν έφτασε ποτέ εκεί. Ήδη από την αρχή της εκστρατείας οι Αχαιοί τον εγκατέλειψαν στη Λήμνο (στον μύθο του Σοφοκλή ένα δυσπρόσιτο ερημονήσι), μη μπορώντας να υποφέρουν τις κραυγές του και τη δυσοσμία που προκαλούσε η ανίατη πληγή στο πόδι που του κατάφερε το φίδι που φύλασσε το ιερό της θεάς Χρύσης, όπου οι Αχαιοί είχαν σταματήσει να προσφέρουν καθοδόν προς την Τροία. Υπό το νέο φως της μαντείας, οι Ατρείδες διατάσσουν τον Οδυσσέα και τον Νεοπτόλεμο (στην εκδοχή του Σοφοκλή· σε παλαιότερες εκδοχές το δίδυμο ήταν Οδυσσέας-Διομήδης) να μεταφέρουν τον Φιλοκτήτη και τα όπλα του στην Τροία, με το καλό ή με το ζόρι.

Ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή παρουσιάζει την ηθική πορεία, όχι ενός, όπως υποβάλλει ίσως ο τίτλος του έργου, αλλά τριών ανθρώπων, τραγικών όλων με τον τρόπο τους έστω και σε άνισο βαθμό, αφού καθένας από αυτούς βρίσκεται πιεσμένος ανάμεσα στις μυλόπετρες σκληρών διλημμάτων:

⇒ Ο Φιλοκτήτης έχει να επιλέξει από τη μια την αποθεραπεία και τη διαφυγή από την αφόρητη εξορία, που απαιτούν συμβιβασμό με τους Ατρείδες και επανένταξη στον ελληνικό στρατό· ή, από την άλλη, την ηρωική εμμονή στην ιερή οργή και την οφειλόμενη τιμωρία όσων των αδίκησαν. Ως γνήσιος σοφόκλειος ήρωας επιλέγει τον δεύτερο, πιο ανηφορικό, πιο μοναχικό, πιο αξιοθαύμαστο εκ πρώτης όψεως, πιο ακραίο κατ᾽ ουσία, δρόμο, αν και αυτό ισοδυναμεί με τη διαιώνιση του μαρτυρίου του και εν τέλει με έναν θάνατο που αρμόζει όχι σε ανθρώπους αλλά σε θηρία.

⇒ Ο Οδυσσέας πρέπει να διαλέξει αν θα ακολουθήσει τον δρόμο της ατομικής και μόνο καταξίωσης ή της συλλογικής υπηρεσίας. Θα ακολουθήσει το δεύτερο μονοπάτι, που τού επιβάλλει επιλογές ηθικά γκρίζες, οι οποίες θα επισύρουν εις βάρος του το μίσος, την καθολική αντιπάθεια και τη ρηχή εντύπωση της φαυλότητας.

⇒ Ο Νεοπτόλεμος βρίσκεται με τη σειρά του στενεμένος ανάμεσα σε δύο δρόμους αλλά και σε ισάριθμα υποκατάστατα του χαμένου πατέρα, που δεν γνώρισε ποτέ.

Δύο οιονεί πατρικές φιγούρες επιχειρούν να επηρεάσουν τις επιλογές του:

⇒ Ο Οδυσσέας, ο καταξιωμένος ήρωας, στρατηγός των Αχαιών, που τον επιλέγει προσωπικά για σύντροφο στην αποστολή και τον καθοδηγεί βήμα-βήμα, ελέγχοντας την απειρία του και τη ροπή του προς την αμφιβολία, όπως ακριβώς ο Παιδαγωγός ελέγχει τον Ορέστη στον δόλο της σοφόκλειας Ηλέκτρας εμποδίζοντας τυχόν ξεστρατίσματα οφειλόμενα σε συναισθηματισμούς και δισταγμούς·

⇒ Ο Φιλοκτήτης, ο αδικημένος και περιφρονημένος παλαιός πολεμιστής, ο ταλαιπωρημένος ηλικιωμένος άνθρωπος, που ζει ἀπηγριωμένος, χτυπημένος από ανίατη νόσο, ανυπόφορη τόσο για τον ίδιο όσο και για όσους τον πλησιάζουν· ο σύντροφος του αποθεωμένου πια Ηρακλή, τον οποίο ο ίδιος είχε το θάρρος να απαλλάξει από τον πόνο· ο άνθρωπος που γνώριζε τον Αχιλλέα, τον οποίο και επικαλείται, ώστε να θυμίσει στον νεαρό ότι οφείλει να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων και να αποφύγει το αἰσχρόν.

Οι δύο δρόμοι που ο Νεοπτόλεμος έχει μπροστά του είναι οι επιλογές που του  υπαγορεύει αφενός η προσωπική του φύσις, αφετέρου το καθήκον:

⇒ Η φύσις, που ορίζεται από την αχίλλειά του καταγωγή και το στάτους του ως επικού ήρωα, τού επιβάλλει τη μετωπική σύγκρουση αντί του δόλου, την ευθύτητα αντί του ψεύδους, την πρόταξη της φιλίας έναντι του συμφέροντος και των ηθικών κανόνων έναντι της επιδίωξης του κέρδους παντί τρόπω. Η σημασία της καταγωγής είναι κεντρική στο έργο, καθώς ο Νεοπτόλεμος, όπως και ο Ορέστης —αμφότεροι γιοι μεγάλων, νεκρών, προδομένων τροποντινά πατέρων —είναι ακόμη ἔφηβος, βρίσκεται δηλαδή, σύμφωνα με την αρχαιοελληνική αντίληψη, σε εκείνη τη μεταιχμιακή κατάσταση στην οποία η σύγκρουση ανάμεσα στο ἦθος (την έμφυτη τάση του ανθρώπου προς την αρετή ή την κακία) και τον λογισμόν (τη λογική ανάλυση που οδηγεί στην επιλογή της πιο συμφέρουσας και αποδοτικής πράξης) είναι ακόμη αμφίρροπη.

⇒ Το καθήκον επιβάλλει την υπακοή στις διαταγές των ανωτέρων (αυτό πράττει και ο Οδυσσέας) και την προσήλωση στον συλλογικό στόχο, ο οποίος θα του αποφέρει μέγιστη τιμήν και κλέος.

Η ειρωνεία είναι πως ο ηρωικός κώδικας, τον οποίο ο Νεοπτόλεμος κληρονομεί εκ φύσεως από τον Αχιλλέα, τον σπρώχνει ισοδύναμα και προς τις δύο αντίμολες κατευθύνσεις: η προσωπική καταξίωση, που του υπόσχεται ο Οδυσσέας, είναι αυτή στην οποία καταλήγει κανείς τόσο διά της οδού του «καθήκοντος», όσο και με την πρόταξη της ατομικής τιμής έναντι των συλλογικών υποχρεώσεων.

Συνακόλουθα, αμφότερες οι οιονεί πατρικές φιγούρες επιχειρούν να συσχετίσουν τον δρόμο που οι ίδιες προκρίνουν με την αχίλλεια καταγωγή του Νεοπτολέμου:

⇒ Ο Φιλοκτήτης τού θυμίζει τη «μετωπικότητα» του Αχιλλέα: όλα ευθέως, όλα ντόμπρα και σταράτα, κάθε μάχη πρόσωπο με πρόσωπο και όχι σκοτίως και δολίως. Ο Αχιλλέας, σύμφωνα με τον Φιλοκτήτη, επιβάλλει επιπλέον φύσει στον Νεοπτόλεμο και την υποχρέωση της τιμωρίας όσων αμαυρώνουν την ηρωική του τιμή —εν προκειμένω το μίσος και την εκδίκηση ενάντια στους Ατρείδες, που προσέβαλαν τον ίδιο και τον νεκρό πατέρα του δίνοντας τα όπλα του Αχιλλέα, όχι στον γιο του ούτε καν στον δεύτερο τη τάξει πολεμιστή, αλλά στον πονηρό Οδυσσέα.

⇒  Και ο Οδυσσέας, όμως, επικαλείται εμμέσως τον Αχιλλέα: ο Νεοπτόλεμος πέπρωται να καταστεί ο πρώτος των Αχαιών, όπως υπήρξε ο πατέρας του. Και ο μόνος τρόπος να το πετύχει αυτό είναι να συμβάλει στην εκπλήρωση του θεϊκού χρησμού, που τον θέλει να γίνεται ο πορθητής της Τροίας —αλλά μόνο αν στην Τροία βρεθούν και τα τόξα του Φιλοκτήτη.

Η εσωτερική σύγκρουση την οποία βιώνει ο Νεοπτόλεμος λοιπόν προκύπτει από τις αντιφάσεις που ενέχονται στην ίδια η επική-ηρωική και δη αχίλλειά του καταγωγή.Είναι τελικά οι δύο αντίμολες επιταγές ενός και μόνου ηθικού κώδικα που παράγουν το τραγικό γεγονός.Ο ίδιος ηρωικός κώδικας απαιτεί από τον Νεοπτόλεμο τόσο να βοηθήσει τον Φιλοκτήτη όσο και να τον εξαναγκάσει να πάει στην Τροία. Στη δεύτερη περίπτωση, η διάκριση καταλήγει όχι στο αν θα πάει αλλά στο πώς, με τον αχίλλειο ή με τον οδυσσειακό τρόπο, με τον βίαιο εξαναγκασμό ή την απάτη.

Η εσωτερική σύγκρουση του Νεοπτολέμου, όμως, προκαλείται και από την ηθικά αμφιλεγόμενη στάση των δύο οδηγών του. Τόσο ο Φιλοκτήτης όσο και ο Οδυσσέας αντιμετωπίζουν τον Νεοπτόλεμο εργαλειακά:

⇒ Για τον Οδυσσέα ο Νεοπτόλεμος είναι το μέσον για την προώθηση του δόλου, ο άνθρωπος που μπορεί, σε αντίθεση με τον ίδιο, να προσεγγίσει τον Φιλοκτήτη, εκμεταλλευόμενος το λευκό μητρώο του, την ηρωική καταγωγή του και (όπως διαπιστώνουμε) τους ήπιους τρόπους του και την ανθρώπινη ενσυναίσθηση που διαθέτει. Σε αυτά τα προσόντα ο Οδυσσέας σίγουρα ποντάρει, έστω και αν στο τέλος λειτουργούν εις βάρος του.

⇒  Για τον Φιλοκτήτη είναι η διέξοδος από το τέλμα στο οποίο βρίσκεται και η οδός που οδηγεί στον νόστον. Ο Νεοπτόλεμος τον προσέγγισε πιο ανθρώπινα από κάθε προηγούμενο φευγαλέο επισκέπτη στη Λήμνο. Έδειξε εμπράκτως οίκτο και κατανόηση, αφού δεν το ᾽βαλε στα πόδια μπροστά στον παροξυσμό της νόσου, ενώ —και πάλι —η καταγωγή του από τον ἄριστον Ἀχαιῶνεγγυάται ότι θα συμπεριφερθεί εντίμως και θα πράξει τα δέοντα.

Κανένας από τους δύο «παρένθετους πατέρες» δεν υπολογίζει επαρκώς το ψυχικό και ηθικό κόστος της στάσης του για τον ίδιο τον Νεοπτόλεμο:

⇒  Αν ο Νεοπτόλεμος ακούσει τον Φιλοκτήτη, η Τροία δεν θα πέσει ποτέ (συνεπώς, ο Νεοπτόλεμος θα έχει προδώσει τόσο τον πατέρα του όσο και τους υπόλοιπους Έλληνες που αγωνίστηκαν και πέθαναν γι’ αυτό τον συλλογικό σκοπό, η ορθότητα του οποίου δεν αμφισβητείται). Επιπλέον, οι συνέπειες από την οργή των Ατρειδών, όπως παραδέχεται ο ίδιος ο άρρωστος γέροντας, μπορεί να φτάσουν μέχρι και την καταστροφή της Σκύρου. Βοηθώντας τον Φιλοκτήτη, με άλλα λόγια, ο Νεοπτόλεμος κινδυνεύει να βλάψει μοιραία την ίδια την πατρίδα του. Οι διαβεβαιώσεις του Φιλοκτήτη ότι μόνος με τα αλάθητα βέλη του Ηρακλή μπορεί να αποκρούσει την εισβολή των Αχαιών ακούγονται σχεδόν σαν φανφάρες.

⇒ Αν πάλι ο Νεοπτόλεμος ακούσει τον Οδυσσέα, θα έχει καταπατήσει ορισμένες από τις πιο βασικές ηθικές αξίες και θα έχει αγνοήσει τις αγωνιώδεις εκκλήσεις ενός άρρωστου ανθρώπου, τα βάσανα του οποίου, κατά την ομολογία του χορού, θυμίζουν εκείνα των Μεγάλων Αμαρτωλών στον Άδη, με τη διαφορά ότι ο Φιλοκτήτης δεν έχει φταίξει σε τίποτα.

Το δραματουργικό επίτευγμα του Σοφοκλή στη συγκεκριμένη τραγωδία είναι ότι συνθέτει μια τριγωνική τραγικότητα, που εμπλέκει κάθε φορά δύο αντιτιθέμενους χαρακτήρες (Οδυσσέας-Νεοπτόλεμος, Φιλοκτήτης-Νεοπτόλεμος, Οδυσσέας-Φιλοκτήτης), οι οποίοι βιώνουν ταυτόχρονα μια εξωτερική και μια εσωτερική σύγκρουση.

Κάθε σύγκρουση εξελίσσεται σε δύο στάδια:

⇒  Ο Οδυσσέας συγκρούεται με τον Νεοπτόλεμο, πρώτα όταν επιχειρεί να τον πείσει ότι η πλαγία οδός είναι η μόνη πρόσφορη και ακολούθως όταν προσπαθεί να αποτρέψει την επιστροφή των τόξων στον γιο του Ποίαντα. Στη σύγκρουση αυτή ο Οδυσσέας αναλαμβάνοντας το προσωπικό κόστος επιμένει στην έννοια του καιροῦ και του κέρδους, με γνώμονα όμως το συλλογικό συμφέρον του στρατού.

⇒  Ο Φιλοκτήτης συγκρούεται με τον Νεοπτόλεμο, αρχικά όταν ο τελευταίος τού αποκαλύπτει το σχέδιο του Οδυσσέα και τον ρόλο του σε αυτό· κατόπιν, όταν ο Νεοπτόλεμος αποπειράται για ύστατη φορά να τον πείσει να πλεύσει προς την Τροία. Ο Νεοπτόλεμος παραμένει μέχρι το τέλος οδυνηρά διχασμένος ανάμεσα στον οίκτο για τον πονεμένο ήρωα, τις πρακτικές αναγκαιότητες της τρωικής εκστρατείας, αλλά και τη δική μου δίψα για τιμήν.

⇒  Τέλος, η όλη ιστορία στηρίζεται στην αρχική απόφαση των Αχαιών να εγκαταλείψουν τον Φιλοκτήτη, η οποία ήταν πρόταση του Οδυσσέα. Αυτή η πρώτιστη σύγκρουση επαναλαμβάνεται και επί σκηνής ως η καταληκτική και παραλίγο μοιραία σύγκρουση του έργου, τόσο επειδή ο Φιλοκτήτης επιχειρεί να σκοτώσει τον Οδυσσέα με τα τόξα που ανέκτησε όσο και γιατί η επανεμφάνιση του μισητού Κεφαλλῆνοςκαταδικάζει τις όποιες ελπίδες είχε ο Νεοπτόλεμος να πετύχει κάτι με την πειθώ.