Tags

, , , , , , , , , , ,


Προτομή του Ομήρου. Βρετανικό Μουσείο. Wikimedia Commons

Οι δέκα πρώτοι στίχοι είναι το γενικό προοίμιο της Οδύσσειας (πρό + οἶμος: δρόμος, μονοπάτι, μτφρ. η πορεία της αφήγησης: προοίμιο είναι το κομμάτι που χαράσσει τον δρόμο της κατοπινής αφήγησης) και μέσα σε αυτούς ο ποιητής, αφού επικαλεστεί τη βοήθεια της θεάς της ποίησης, θα ορίσει το θέμα του: τον νόστο του Οδυσσέα.

Οι στίχοι 1-10 παρατίθενται εδώ στο πρωτότυπο και σε μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή:

ΟΙ “ΕΛΛΕΙΨΕΙΣ” ΤΟΥ ΠΡΟΟΙΜΙΟΥ

Ο προσεκτικός αναγνώστης παρατηρεί ότι το Προοίμιο είναι «ελλιπές», αφού κατά τα φαινόμενα παραλείπει πολλές και σημαντικές λεπτομέρειες της πλοκής της Οδύσσειας, ενώ δίδει υπερβολική σημασία σε άλλες:

  • Ο ποιητής εμφαίνει τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα σε ἀνθρώπων ἄστεα, ενώ στην ουσία το μοναδικό τέτοιο ἄστυ που έχει σημασία στην Οδύσσεια είναι η χώρα των Φαιάκων. Ο Οδυσσέας περιπλανήθηκε κυρίως σε χώρους μακριά από τους ανθρώπους και τον ανθρώπινο πολιτισμό και σε χώρους που ανήκουν στη σφαίρα του παραμυθιού.
  • Ένα μεμονωμένο περιστατικό, όπως ο θάνατος των Συντρόφων στη Θρινακία, αποκτά κυρίαρχη θέση στο Προοίμιο και μάλιστα με ύφος καταδικαστικό και επιτιμητικό τέτοιο, που δεν συνάδει με την αφήγηση στο μ (όπου δίδονται στους Συντρόφους αρκετά ελαφρυντικά). 
  • Η οργή του θεού Ήλιου προβάλλεται σχεδόν ως κύρια η αιτία των παθών του Οδυσσέα. Στην πραγματικότητα όμως τα πάθη του ξεκίνησαν από τη χώρα των Κυκλώπων και όχι από τη Θρινακία και είχαν ως αιτία την οργή του Ποσειδώνα και όχι του Ήλιου.

  • Όμηρος του Ραφαήλ. Τοιχογραφία στο Βατικανό. Wikimedia Commons

    Δεν υπάρχει καμία αναφορά στις περιπλανήσεις του Τηλεμάχου, που απασχολούν τον ποιητή στις τέσσερις πρώτες ραψωδίες (την “Τηλεμάχεια”).

  • Η Ιθάκη και η κατάσταση που επικρατεί σε αυτήν, το θέμα δηλαδή του μισού και πλέον ποιήματος (το θέμα κυριαρχεί σε μεγάλο τμήμα της Τηλεμάχειας και στις ραψωδίες ν-ω) δεν αναφέρεται πουθενά στους εισαγωγικούς μας στίχους.
  • Πιο ηχηρή ίσως είναι η απουσία του ονόματος του Οδυσσέα, ο οποίος μας συστήνεται με τη δεικτική αιτιατική ἄνδρα και παρουσιάζεται μέσα από τις ιδιότητές του. Αντιπαράβαλε: μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος (όνομα και πατρωνυμικό).  

Η συνηθέστερη εξήγηση που δίδεται στα πιο πάνω είναι “νεοαναλυτική”, ότι δηλαδή «το προοίμιο συντέθηκε για ένα ποίημα που ήταν αφιερωμένο στις περιπλανήσεις του Οδυσσέα, τις οποίες εξιστορούσε με λιγότερο εξωπραγματική μορφή» (West, Heubeck & Hainsworth 2009, 196).  Ο ποιητής, λένε οι νεοαναλυτικοί, κράτησε αυτό το προοίμιο, όσο και αν δεν εξυπηρετούσε απολύτως τους σκοπούς του, διότι είναι διαμάντι επικής συμπύκνωσης και ευστοχίας.

Όσο πιθανό και αν είναι αυτό, υπάρχουν κι άλλες πιθανές ερμηνείες:

  • Η οργή του Ποσειδώνα ακολουθεί αμέσως μετά το προοίμιο (στ. 11-21). Χάριν οικονομίας, λοιπόν μπορεί να παραλειφθεί από αυτό.
  • Οι Μνηστήρες «κρύβονται» πίσω από τους συντρόφους του Οδυσσέα. Η σύνδεση αυτή θα καταστεί απολύτως σαφής λίγο αργότερα μέσα από την επαναφορά της λέξης ἀτασθαλίη (στ. 34): το ανόσιο φαγοπότι της Θρινακίας προτυπώνει τα άνομα τσιμπούσια της Ιθάκης. Κατ’ οικονομίαν, ξανά, ο ποιητής παραλείπει τα τελευταία από το προοίμιο.
  • Το επεισόδιο στη Θρινακία δεν αποτελεί μεμονωμένη λεπτομέρεια στο έπος, αλλά την καθοριστικότερη ίσως καμπή στην πορεία του Οδυσσέα προς την Ιθάκη, πριν την άφιξή του στο νησί των Φαιάκων. Δικαίως λοιπόν τονίζεται: μέσα από την περιπέτεια αυτή ο Οδυσσέας απομένει μόνος και ξεπροβάλλει μοναδικός, αλλιώτικος και ανώτερος από τους κοινούς θνητούς που τον περιστοιχίζουν. Η Οδύσσεια ορίζεται από την αρχή ως έπος της εξυπνάδας, της σύνεσης και της αρετής ενός ατόμου, που κατάφερε να βγει ζωντανός από όλες τις περιπέτειές του με τα ελάχιστα υλικά μέσα και την πιο στοιχειώδη εξωτερική βοήθεια (βλ. και το σχετικό σημείωμα στη ραψωδία ε).
  • Όσο για το όνομα του Οδυσσέα την εξήγηση την έδωσε ήδη τον 12ο αιώνα ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης (Παρ. Οδ. 1.4.20-25 Stallbaum):

σιωπᾷ τὸ τοῦ Ὀδυσσέως ἐξ ἀρχῆς ὄνομα ὁ ποιητής, ἐξαίρων αὐτὸν σεμνοῖς ἐπιθέτοις καὶ ἐγκωμίοις καὶ ἀναρτῶν τὸν ἀκροατήν. καὶ ἄλλως δὲ εἰπεῖν, σεμνότερον τοῦ κυρίου κρίνας ὀνόματος τὸ ἐξ ὧν πολλῶν ἔτλη γνωρίσαι αὐτόν. ἃ καὶ ὡς ἐξαίρετόν τι παράσημον ἦν αὐτῷ. [Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής] τὸν Ὀδυσσέα ἐδήλωσε κατ’ ἐξοχήν.

Το προοίμιο, πάνω από όλα, θέτει με έμφαση το θέμα του πολέμου και του νόστου και υπαινικτικά ίσως, μέσω του τελευταίου, τονίζει τη σημασία του οἴκου. Υποδηλώνει επίσης τις αξιακές μετατοπίσεις που καθιστούν το ηρωικό ήθος της Οδύσσειας και βεβαίως του Οδυσσέα τόσο ουσιωδώς διαφορετικό από αυτό της Ιλιάδος και των ιλιαδικών ηρώων (βλ. παρακάτω). Το προοίμιο, επομένως, δεν αποτελεί σύνοψη του έπους, όπως, π.χ., οι Υποθέσεις που συνόδευαν τις εκδόσεις των δραμάτων στην ελληνιστική περίοδο. Αποτελεί οικονομικό αποθετήριο των μεγάλων θεμάτων και των κεντρικών προβληματισμών του έπους και ως τέτοιο δεν χρειαζόταν να είναι εξαντλητικό στις λεπτομέρειές του. 

Σε κάθε περίπτωση, έστω και αν τύποις το προοίμιο ολοκληρώνεται στον στίχο 10, η εισαγωγή στην Οδύσσεια εκτείνεται στην πραγματικότητα μέχρι τον στ. 21 (βλ. Jones 1988, 1). Σε αυτούς τους έντεκα επιπλέον στίχους εισάγεται: (α) το θέμα της αδικίας που βιώνει ο Οδυσσέας, εφόσον είναι ο μόνος (τὸν δ’ οἶον) από τους Τρωικούς ήρωες που δεν έχει ακόμη παλιννοστήσει (11-13)· (β) η αγάπη του Οδυσσέα για τη γυναίκα του και άρα εμμέσως το κεντρικό θέμα του οἴκουκαι του γάμου (13)· (γ) η Καλυψώ (14-6)· (δ) η απόφαση των θεών να τον αποκαταστήσουν στην Ιθάκη (17-19)· (ε) η οργή του Ποσειδώνα.

Jean-Baptiste Auguste Leloir (1809–1892), "Όμηρος" (1841). Wikimedia Commons

ΑΝΑΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΑΞΙΩΝ

Στο προοίμιο της Οδύσσειας προτάσσεται η επιβίωση του ήρωα και η επιστροφή στην πατρίδα του, όχι η τιμή και το κλέος, που επεδίωκαν οι ήρωες στην Ιλιάδα. Κατά κάποιο τρόπο, δηλαδή, ο νόστος στο αλλιώτικο σύμπαν της Οδύσσειας αντικαθιστά το κλέος ως ηρωικό ιδανικό —αν και ο Οδυσσέας, όταν χρειάζεται, δεν παραλείπει να θυμίζει την «παραδοσιακή» ηρωική του καταγωγή (Βλ. ι 19-20: εἴμ’ Ὀδυσεὺς Λαερτιάδης, ὃς πᾶσι δόλοισιν/ ἀνθρώποισι μέλω, καί μευ κλέος οὐρανὸν ἵκει).

Ὀμηρος (;) του Rembrandt. Wikimedia Commons

Ενδείξεις αξιακής μετατόπισης εντοπίζονται και στον στ. 3: πολλῶν δ’ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω: ενώ ο Αχιλλέας δοξάζεται ως πορθητής πολλών πόλεων, ο Οδυσσέας ευλογείται ως ο ήρωας που γνώρισε πολλές πόλεις και έμαθε πολλά. Η ικανότητα του ήρωα της Οδύσσειας να βλέπει, να μαθαίνει και να προσαρμόζεται είναι τόσο θεμελιώδης στην προσπάθειά του να ξαναδεί την πατρίδα του, όσο η πολεμική ρώμη του Αχιλλέα στην Ιλιάδα για την απόκτηση του κλέους.

Ο Οδυσσέας όμως είναι ήρωας άλλης κοπής συγκριτικά με τον Αχιλλέα. Επιπρόσθετα έχει ανθρώπινους δεσμούς τους οποίους ο τελευταίος στερείται. Αυτοί οι ανθρώπινοι δεσμοί, ειδικά οι δεσμοί του οἴκου, είναι η πεμπτουσία του ήθους της Οδύσσειας και το μεγάλο διακύβευμα της πορείας του Οδυσσέα. Ο Αχιλλέας είναι άγαμος και μόνος στον κόσμο· η μητέρα του είναι θεά της θάλασσας· ο πατέρας του ζει μακριά και αγνοεί αν ο γιος του ζει ή αν έχει πεθάνει (Τ 327). Η απάντηση της Οδύσσειας στον εκθαμβωτικό και γεμάτο πάθος ηρωισμό της Ιλιάδας βρίσκεται στη σκηνή της συνομιλίας του Οδυσσέα με τον Αχιλλέα (λ 482-91).

ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΟΣΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΔΙΚΗΣ

Νόστος γενικώς είναι η επιστροφή στην πατρίδα, στην προκειμένη περίπτωση όμως ουσιαστικά συμπίπτει με την αποκατάσταση της τάξης μετά το τέλος ενός ανατρεπτικού πολέμου. Ο ρόλος που διαδραμάτισε ο Οδυσσέας στην άλωση της Τροίας αναβαθμίζεται εμμέσως μέσα από τον εμφατικό ενικό του ρήματος ἔπερσεν (στ. 2).  Αργότερα, ο Μενέλαος (δ 266-89), ο Δημόδοκος (θ 499-520), και ο ίδιος ο Οδυσσέας (λ 523-37) θα προσδιορίσουν τον λόγο για τον οποίο δικαιούται να θεωρείται ως ο πορθητής κατεξοχήν, τον Δούρειο Ίππο. Αλλά η Οδύσσεια δεν είναι ποίημα πολέμου αλλά μετα-πολέμου: εξίσου εμφατικός είναι και ο αόριστος του ἔπερσεν.

Όμηρος. Μουσείο του Λούβρου. Wikimedia Commons

Το θέμα του νόστου είναι ασφαλώς αρχετυπικό και διασώζεται, σε διάφορες παραλλαγές, σε πολλές περιπετειώδεις αφηγήσεις, πάνω από όλα όμως κυριαρχούσε στους Nόστους, το χαμένο έπος του επικού κύκλου, που αφορούσε στην κατά το μάλλον ή ήττον δυσχερή επιστροφή των Αχαιών από την Τροία. Πίσω από τα βάσανα των Νόστων κρύβεται για μια ακόμη φορά μια μῆνις, εν προκειμένω της Αθηνάς, της οποίας τον ναό βεβήλωσαν οι Αχαιοί κατά την άλωση της Τροίας. Το περιστατικό αυτό το ανακαλεί και η Οδύσσεια (ε, 108-11, λόγια του Ερμή προς την Καλυψώ). Ο ανώμαλος ή ο αποτυχών νόστος είναι αποτέλεσμα κάποιας μορφής ασέβειας εναντίον των θεών. Ο Οδυσσέας όμως σε τι έχει φταίξει; Σίγουρα εξαιρείται από την οργή της Αθηνάς, που τον συντρέχει.

Έτσι, ένα ακόμη πολύ βασικό θέμα της Οδύσσειας θίγεται στo Προοίμιο, το θέμα της θείας δικαιοσύνης. Οι Σύντροφοι αποδεικνύονται νήπιοι, αφού έφαγαν τα ιερά βόδια στη Θρινακία, αν και είχαν επίγνωση της πράξης τους και των συνεπειών της (μ 320 – 323). Ο Οδυσσέας όμως απαλλάσσεται των όποιων ευθυνών του: υποφέρει εξαιτίας άλλων, συνεπώς δικαιούται αποκατάσταση και θα αποκατασταθεί.Ο ποιητής παραλείπει βεβαίως στο Προοίμιο να πει ότι για την οργή του Ποσειδώνα τουλάχιστον υπεύθυνος είναι αποκλειστικά ο ήρωάς του.

Jean Auguste Dominique Ingres, "Η αποθέωση του Ομήρου". Μουσείο του Λούβρου. Wikimedia Commons

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Μαρωνίτης, Δ.Ν. 1978. «Οι ελάσσονες νόστοι της Οδύσσειας», στο: Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα. Η διαλεκτική της Οδύσσειας, Αθήνα: Παπαζήσης, σ.130-132

Clay, J. S. 1983. The Wrath of Athena: Gods and Men in the Odyssey, Princeton, NJ: Princeton Uniersity Press, 9-68 («The beginning of the Odyssey»).

Davies, M. 1989. The Epic Cycle, Bristol: Bristol Classical Press.

Griffin, J. 1977. «The Epic Cycle and the Uniqueness of Homer», Journal of Hellenic Studies 97: 39-53.

Griffin, J. 22004. Homer: the Odyssey, Cambridge: CUP.

Jones, P. V. 1988. Homer’s Odyssey. A Companion to the English Translation of Richmond Lattimore, Bristol: Bristol Classical Press, 1-19.

King, K.G. 2009. The Ancient Epic, London 2009.

Nagler, M.N. 1990. «Odysseus: The Proem and the Problem», Classical Antiquity, 9.2: 335-356.

Silk, M. “The Odyssey and its explorations”, Στο: R. Fowler (επιμ), The Cambridge Companion to Homer, Cambridge: CUP,31 κ.ε.

van Groningen, B.A. 1999. “The proems of the Iliad and the Odyssey”, στο: I.J.F. de Jong (επιμ), Homer: Critical Assessments, V. III: Literary Interpretation, London and New York: Routledge 109-118.

West, S., Heubeck, A. & Hainsworth, J.B. 2009. Ομήρου Οδύσσεια. Κείμενο και Ερμηνευτικό Υπόμνημα. Τόμος Α’. Ραψωδίες α-θ, Αθήνα: Παπαδήμας, 113-138, 173-201.

[ΜΕΡΙΚΗ ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ:

Α. Κ. Πετρίδης (με τη συνεργασία των Ε. Ροδοσθένους, Λ. Χατζημιχαήλ, Π. Πούγιουρου & Σ. Σταύρου), Ομήρου Οδύσσεια για την Α΄ Γυμνασίου. Υποστηρικτικό υλικό για τον/την εκπαιδευτικό, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού-Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου-Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων, 2011