Η “Ηλέκτρα” του Σοφοκλή και οι ερμηνευτές της: δύο πρακτικά βοηθήματα

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αίγισθος, Αγαμέμνονας, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Ηλέκτρα, Κλυταιμνήστρα, Ορέστης, Σοφοκλής, Χρυσόθεμη, αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση

Από την πρώτη κιόλας ανάγνωση αντιλαμβάνεται κανείς ότι η “Ηλέκτρα” του Σοφοκλή είναι τραγωδία πολύ διαφορετική τόσο από την «Ορέστεια» του Αισχύλου όσο και από την «Ηλέκτρα» του Ευριπίδη τουλάχιστον σε έξι πολύ βασικά σημεία:

1. 

   Η Κριστίν Σκοτ-Τόμας ως Ηλέκτρα

   Ο Σοφοκλής, ο οποίος κατά πάσα πιθανότητα γράφει το δικό του έργο μετά τους άλλους δύο, αναδεικνύει την κόρη του Αγαμέμνονα, που έχει μάλλον δεύτερο ρόλο στον Αισχύλο και τον Ευριπίδη, σε κεντρικό και δεσπόζον πρόσωπο, σχεδόν αποκλειστικό σημείο εστίασης του δράματος.

2. Παραλαμβάνοντας από τους δύο ομοτέχνους του μια Κλυταιμήστρα πολυπρισματική και αμφίσημη, ο Σοφοκλής παραδίδει αντιθέτως ένα πρόσωπο με ελάχιστα ελαφρυντικά για τις πράξεις και τις επιλογές του και ακόμη λιγότερες αρετές και θέλγητρα.
3. Ο Αισχύλος έφτιαξε μια τριλογία στην οποία η ανθρώπινη και η μεταφυσική αιτιότητα συμπλέκονται αξεδιάλυτα. Ο Ευριπίδης αφαίρεσε σχεδόν καθ᾽ ολοκληρίαν το μεταφυσικό στοιχείο και μετέτρεψε τον κύκλο του αίματος σε παράλογο κύκλο εγκλήματος και αλληλοσφαγής, που απαξιώνει πλήρως τους αυτουργούς. Ο Σοφοκλής κινήθηκε ανάμεσα στους δύο αυτούς σε αυτό το σημείο: η μεταφυσική αιτιότητα υποχωρεί μπροστά στην ελεύθερη βούληση των ανθρώπων κι όμως ο Απόλλωνας κατέχει κεντρική θέση στη δράση· πάνω από όλα, όμως, ο Σοφοκλής παραμερίζει συνειδητά το πυκνό φιλοσοφικό πλέγμα της «Ορέστειας» και δημιουργεί έργο στο οποίο η τραγική ουσία εστιάζεται στο υποκειμενικό βίωμα της κόρης του Αγαμέμνονα.
4. Και τέλος, εκεί που τόσο ο Αισχύλος (στις «Χοηφόρους», το μεσαίο έργο της τριλογίας) όσο και ο Ευριπίδης εκλαμβάνουν τον φόνο της Κλυταιμήστρας και του Αιγίσθου ως ένα ακόμη επεισόδιο στην εξελισσόμενη ιστορία των Ατρειδών, εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον ο Σοφοκλής φαίνεται να παρουσιάζει αυτό τον φόνο ως το δικηφόρον ἦμαρ (για να δανειστούμε μια φράση που στον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου είναι ποτισμένη με τραγική ειρωνεία) που επιτέλους φέρνει τέλος στις ταλαιπωρίες της γενιάς των Ατρειδών.
5. Εκεί που στον Αισχύλο και τον Ευριπίδη η αναγνώριση μεταξύ Ηλέκτρας και Ορέστη επέρχεται νωρίς, με αποτέλεσμα τα δύο αδέλφια να σχεδιάζουν να εκτελούν μαζί την εκδίκηση, ο Σοφοκλής αναβάλλει την αναγνώριση για τα τελευταία στάδια του έργου, καθιστώντας αυτή την πράξη και όχι τη μητροκτονία το εστιακό κέντρο του έργου του.
6. Η προηγούμενη επιλογή του Σοφοκλή εξυπηρετεί τη βασική του αφηγηματική επιλογή, η οποία είναι επίσης πολύ διαφορετική από των συναδέλφων του: την απομόνωση της Ηλέκτρας από τον περίγυρό της, ακόμη και από τον ίδιο της τον αδελφό. Η τραγωδία του Σοφοκλή είναι πάνω από όλα Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΑΣ και όχι των ηθικών περιπλοκών που προκαλεί η μητροκτονία.

Το τελευταίο σημείο, όμως, η μητροκτονία, δεν είναι κάτι που η τραγωδία του Σοφοκλή μπορεί ελαφρά τη καρδία να το παραβλέψει. Έτσι οι φιλόλογοι ερίζουν σχετικά με την ερμηνεία της σοφόκλειας «Ηλέκτρας», καθώς το έργο όντως μοιάζει να παραβλέπει πλήρως, σε βαθμό δυσεξήγητο και άνευ προηγουμένου, τις ηθικές γκρίζες ζώνες που δημιουργεί η εντολή του Απόλλωνα και η πράξη της μητροκτονίας και να δοξολογεί ανόθευτα τον θρίαμβο των τιμωρών και της δικαιοσύνης.

Οι μελετητές διχάστηκαν σε δύο σχολές. Οι μεν «θετικοί» θεωρούν ότι ο Σοφοκλής όντως στήνει μια τραγωδία που κινείται κοντά στο πνεύμα του Ομήρου, ο οποίος αποτελεί την απώτατη πηγή της αφήγησης και ο οποίος ορίζει τον θάνατο του Αιγίσθου και της Κλυταιμήστρας ως το τέλος των συμφορών για τον οίκο του Ατρέα. Από την άλλη, όμως, οι «ειρωνικοί», που αποτελούν και τη μεγάλη πλειοψηφία των μελετητών σήμερα, πιστεύουν ότι το έργο του Σοφοκλή δεν είναι τόσο μονοσήμαντο, ότι κάτω από το προφανές νόημα του έργου υπάρχουν στρώματα ειρωνείας που ελέγχουν την ανόθευτη χαρά που προκαλεί ο θάνατος των δύο σφετεριστών δολοφόνων.

Συνοψίζουμε τα βασικά επιχειρήματα της κάθε πλευράς στο αρχείο pdf, στο οποίο σας παραπέμπει αυτός ο σύνδεσμος.

Στην ανάρτηση αυτή επισυνάπτουμε τέλος ένα ακόμη αρχείο pdf, το οποίο περιλαμβάνει εκτενείς περιλήψεις των ακόλουθων δέκα αξιόλογων μελετών για το έργο:

1. Woodard, T.M. 1964. “Electra by Sophocles: the dialectical design. Part I”, Harvard Studies in Classical Philology 68: 163–205.
2. Woodard, T.M. 1965. “Electra by Sophocles: the dialectical design. Part II”, Harvard Studies in Classical Philology 70: 195–233.
3. Whitman, C.H. 1966. «Trial by time: Electra», στο Sophocles: A Study in Heroic Humanism, Cambridge, Mass: 149–171.
4. Segal, C.P. 1966. “The Electra of Sophocles”, Transactions and Proceedings of the American Philological Association 97: 473–545.
5. Blundell, M.W. 1989. «Electra», στο: Helping Friends and Harming Enemies: A Study of Sophocles and Greek Ethics, Cambridge: 149-183.
6. Foley, H.P. 2002. “Sacrificial virgins: The Ethics of Lamentation in Sophocles’ Electra”, στο: Female Acts in Greek Tragedy, Princeton: 146-171.
7. Winnington–Ingram, R.P. 1999. «Ηλέκτρα», στο: Σοφοκλής: Ερμηνευτική προσέγγιση. μτφρ. Ν.Κ. Πετρόπουλος, Χ.Π. Φαράκλας. Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλιου-Α. Καρδαμίτσα, 303-41.
8. Ormand, Κ. 1999. “Electra: never a bride”, στο: Exchange and the Maiden: Marriage in Sophoclean Tragedy, Austin, TZ: 60-78.
9. Finglass, P.J. 2005. «Is there a polis in Sophocles’ Electra?», Phoenix 59: 199-209.
10. Beer, J. 2004. “Electra”, στο: Sophocles and the Tragedy of Athenian Democracy, London: 115–133.

Ευχαριστώ τη συνάδελφο Ασπασία Σκουρουμούνη-Σταυρινού, που συνεισέφερε την περίληψη του Winnington-Ingram. Μπορείτε να κατεβάσετε το αρχείο από αυτόν εδώ τον σύνδεσμο. Το αρχείο είναι ιδιαιτέρως εκτενές (πέραν των 13000 λέξεων) και οι περιλήψεις αρκετά εμπεριστατωμένες. Εύχομαι να φανούν χρήσιμες στους φοιτητές και το φιλέρευνο κοινό που δυσκολεύεται να προσπελάσει τις πιο πάνω μελέτες στο αγγλικό πρωτότυπο.

Τόσο αυτό το αρχείο όσο και το προηγούμενο αποτελούν εκπαιδευτικό υλικό που παρήχθηκε αρχικά για τις ανάγκες των φοιτητών της Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ 31: Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου. Αποτελεί χαρά μας που το μοιραζόμαστε σήμερα και μαζί σας.