ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ: 4. Λίγα για την καταγωγή και την ιστορική εξέλιξη του είδους

Tags

Αρχαία Ελλάδα, Αισχύλος, Διόνυσος, Ευριπίδης, Μεγάλα Διονύσια, Σοφοκλής, αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, διθύραμβος, καταγωγή της τραγωδίας

Για να κατανοήσουμε πλήρως την αρχαιοελληνική τραγωδία, πρέπει να έχουμε αντίληψη για τα βασικά δομικά της συστατικά και την ιστορία τους. Συνεπώς, η διερεύνηση της καταγωγής της τραγωδίας, έστω και αν δεν μπορεί να καταλήξει σε απολύτως ασφαλή συμπεράσματα (είναι πολλά τα κενά στις γνώσεις μας), αποτελεί απαραίτητο κεφάλαιο σε κάθε εισαγωγή στο είδος.

Εντούτοις, από το να καταλήξουμε σε συγκεκριμένα εξελικτικά σχήματα πιο σημαντικό είναι να κατανοήσουμε ποια ήταν ακριβώς τα ιστορικά υλικά μέσα από τα οποία προέκυψε το τραγωδικό φαινόμενο.

ΔΙΤΤΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ

Η τραγωδία του 5^ου αιώνα παρουσιάζει διττές καταβολές:

Αφενός από τη θρησκευτική λατρεία και την τελετουργία, συγκεκριμένα, τη λατρεία του Διονύσου κυρίως, αλλά επίσης και τη λατρεία των ἡρῴων, δηλαδή ανθρώπων που απέκτησαν υπερφυσικές διαστάσεις μετά θάνατον
Αφετέρου από τη λογοτεχνία, συγκεκριμένα από το έπος και τη λυρική ποίηση (τη χορική και τη μελική) της αρχαϊκής περιόδου.

Η τραγωδία είναι το σημείο στο οποίο συμπλέουν, μέσα από μια δημιουργική διεργασία που χρειάστηκε αρκετές δεκαετίες ώστε να δώσει το τελικό της προϊόν, τρία μεγάλα ποτάμια: το έπος, η λυρική ποίηση και η θρησκευτική τελετουργία.

Στις θρησκευτικές-τελετουργικές της καταβολές, η τραγωδία οφείλει

τη χρήση των προσωπείων και των κοστουμιών με σκοπό τη μιμητική αναπαράσταση μιας πράξης και μιας ομάδας πραττόντων
Τη στενή συνύφανση των τραγικών μύθων με θέματα και μοτίβα παρμένα από τη θρησκευτική πράξη (αιματηρές και αναίμακτες προσφορές, άλλες τελετές, όρκοι, χρησμοί, κλπ)
Τον συνδυασμό τραγωδίας και σατυρικού δράματος στο πλαίσιο της τραγικής τετραλογίας

Στις λογοτεχνικές-έντεχνές της καταβολές από το έπος και τη λυρική (χορική και μελική) ποίηση, η τραγωδία οφείλει

Την υπέρβαση της διονυσιακής θεματολογίας προς την κατεύθυνση θεμάτων παρμένων από τον Επικό Κύκλο
Τον συνδυασμό των διαλογικών (επικών) και των αδόμενων (χορικολυρικών) μερών
Την υψηλή γλώσσα και την πολυμετρία (τον συνδυασμό απαγγελλόμενων και λυρικών μέτρων).

ΤΟ ΠΙΘΑΝΟ ΣΧΗΜΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ

Ένα λογικό σχεδιάγραμμα της ιστορικής εξέλιξης που οδήγησε στην τραγωδία όπως τη γνωρίζουμε μας δίνει ο Ι. Μ. Κωνσταντάκος:

ΣΤΑΔΙΟ 1^Ο: ἐκ τοῦ σατυρικοῦ (λαϊκά αυτοσχέδια δρώμενα συνδεδεμένα με τη διονυσιακή λατρεία)

ΣΤΑΔΙΟ 2^Ο: από το λαϊκό αυτοσχέδιο άσμα στο λογοτεχνικό διθύραμβο

ΣΤΑΔΙΟ 3^Ο: από τη διονυσιακή στη διευρυμένη θεματολογία μέσα από τη σύνδεση του διθυράμβου με τη λατρεία των ηρώων

ΣΤΑΔΙΟ 4^Ο: η ανάδειξη του πρώτου υποκριτή

ΣΤΑΔΙΟ 5^Ο: Η ένταξη των τραγικών αγώνων στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων.

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΗΣ ΦΑΣΗ

Από τη στιγμή που η τραγωδία μπαίνει στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων (534 π.Χ.), συνεχίζει να υφίσταται εξέλιξη ως θεατρικό είδος για περίπου άλλα εκατό χρόνια, οπότε και αποκρυσταλλώνει την τελική της μορφή. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η τελείωση της τραγωδίας επήλθε με τον Σοφοκλή και ότι με τον Ευριπίδη ξεκίνησε μια μακρά πορεία προς την παρακμή. Δεν είμαστε όμως υποχρεωμένοι να υιοθετήσουμε τα τελεολογικά του σχήματα: η τραγωδία μετασχηματίζεται, δεν παρακμάζει.

Στην ιστορική της φάση η τραγωδία υφίσταται τις ακόλουθες σημαντικές μεταβολές:

Διαμόρφωση της βασικής τραγικής δομής (εναλλαγή αδόμενων και διαλογικών μερών, σχήμα των κατά ποσόν μερών): αποκρυσταλλώνεται σίγουρα πριν το 472 π.Χ., αν και οι Πέρσες δεν έχουν πρόλογο.
Εισαγωγή διαγωνισμού Κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486 π.Χ.): Συχνά θεωρούμε ότι επίδραση ασκούσε μονόδρομα η τραγωδία στην κωμωδία. Στην πραγματικότητα υπήρχε δημιουργική ώσμωση μεταξύ των δύο ειδών, που άλλαζε και την τραγωδία.
Εισαγωγή του δεύτερου και του τρίτου υποκριτή: το πρώτο πιστώνεται στον Αισχύλο, το δεύτερο στον Σοφοκλή, αν και οι πληροφορίες αυτές ελέγχονται ως πιθανές σχηματοποιήσεις των πραγμάτων.
Αξιοποίηση του σκηνικού οικοδομήματος ως σημείου της παράστασης: παρατηρείται για πρώτη φορά με ασφάλεια στην Ορέστεια του Αισχύλου (458 π.Χ.). Παράλληλα με το σκηνικό οικοδόμημα παρατηρείται και η χρήση σημαντικών σκηνικών μηχανημάτων, όπως το ἐκκύκλημα αρχικά, αργότερα η μηχανή.
Αύξηση των μελών του χορού από 12 σε 15: καινοτομία που πιστώνεται στον Σοφοκλή.
Εισαγωγή της «σκηνογραφίας», δηλαδή της στοιχειώδους ζωγραφικής ανάπλασης του σκηνικού χώρου: πιστώνεται στον Σοφοκλή
Διαγωνισμός τραγικών υποκριτών, πιθανότερα το 449 π.Χ. Ο διαγωνισμός συντείνει στη σταδιακή επαγγελματικοποίηση του ηθοποιού. Μεταξύ του 440-430 π.Χ. θα εισαχθεί ανάλογος διαγωνισμός και στα Λήναια, ο οποίος μάλιστα θα αφορά και τους κωμικούς πρωταγωνιστές.
Εισαγωγή θεατρικού διαγωνισμού και στα Λήναια: Συμβαίνει στα τέλη της δεκαετίας του 440 π.Χ. και συμβάλλει στην περαιτέρω ανάπτυξη ιδιαιτέρως της κωμωδίας, που κυριαρχεί σε αυτή τη γιορτή.
Περιορισμός του χορικού στοιχείου: ξεκινά σταδιακά από τον Αισχύλο και κορυφώνεται κατά τον 4^ο αιώνα, οπότε τα χορικά ενδεχομένως να έχουν τον χαρακτήρα του ἐμβολίμου.
Εισαγωγή του θεσμού της παλαιᾶς τραγῳδίας στα Μεγάλα Διονύσια (386 π.Χ.), δηλαδή της αναπαράστασης ενός έργου του 5^ου αιώνα, αρχικά εκτός διαγωνισμού. Ο θεσμός ενισχύει την «κλασικοποίηση» ιδιαιτέρως της παραγωγής των Τριών Μεγάλων Τραγικών, γεγονός που γονιμοποιεί τη μεταγενέστερη τραγική αλλά και κωμική δραματική παραγωγή.
Κατάργηση της δομής της τετραλογίας: Περί τα μέσα του 4^ου αιώνα π.Χ. η τετραλογική μορφή καταργείται και ο ρόλος του σατυρικού δράματος περιορίζεται.
Εισαγωγή του θεσμού της παλαιᾶς κωμῳδίας στα Μεγάλα Διονύσια (terminus ante το 312 π.Χ.): Περί τα τέλη του 4^ου αιώνα π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια παρουσιάζονται, και πάλι εκτός συναγωνισμού, και «παλαιές κωμωδίες». Με τον όρο αυτό δεν αναφερομαστε κατ᾽ ανάγκη σε έργα του 5^ου αιώνα. Στην πραγματικότητα η πρώτη «παλαιά κωμωδία» που γνωρίζουμε ότι διδάχθηκε ήταν ένα έργο του Αναξανδρίδη, ποιητή που άκμασε στις αρχές του 4^ου αιώνα π.Χ.