ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ: 1. Το τραγούδι του τράγου

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Διόνυσος, Μεγάλα Διονύσια, αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, tragedy

“ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΤΡΑΓΟΥ”

Όσο ξεκάθαρη είναι η ετυμολογία του όρου τραγῳδία, τόσο αβέβαιη είναι η ερμηνεία του και η ταύτιση των ιστορικών του αναφορών. Τραγῳδία σημαίνει προφανώς τράγου (ή τράγων) ᾠδή. Οι φιλόλογοι όμως έχουν αναπτύξει διάφορες θεωρίες για το ακριβές περιεχόμενο του όρου.

Η παλαιότερη αντίληψη είναι ότι ο όρος τράγοι αναφερόταν στους σατύρους, αυτούς τους παιγνιδιάρηδες, ερωτύλους, ζωόμορφους δαίμονες-ακολούθους του Διονύσου. Η αντίληψη όμως αυτή αποδείχθηκε ανακριβής, όταν διαπιστώθηκε ότι κατά την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο οι σάτυροι δεν απεικονίζονταν με τραγίσια αλλά με αλογόμορφα χαρακτηριστικά.

Παρωχημένη θεωρείται επίσης και η αντίληψη ότι η τραγῳδία ήταν ο διαγωνισμός που είχε ως έπαθλο τον τράγο (η θέσπιση των τραγικών αγώνων είναι πολύ μεταγενέστερη εξέλιξη).

Τραβηγμένη είναι τέλος και η θεωρία ότι οι σάτυροι ονομάζονταν τράγοι λόγω του ότι, όπως και το ζώο αυτό ήταν φιλήδονοι και σεξουαλικά αχαλίνωτοι.

Η πιο διαδεδομένη σήμερα αντίληψη είναι ότι η λαϊκή, θρησκευτική τελετή στο πλαίσιο της οποίας φύτρωσε ο σπόρος της τραγωδίας περιλάμβανε ΘΥΣΙΑ ΤΡΑΓΟΥ, συνοδευόμενη από τραγούδι πιστών του Διονύσου, οι οποίοι ήταν μεταμορφωμένοι σε τράγους, έφεραν δηλαδή κοστούμια και προσωπεία, που τους επέτρεπαν να «μεταμορφωθούν» στους πιστούς ακολούθους του θεού.

Οι διονυσιαστές αυτοί τραγουδούσαν και χόρευαν ένα είδος άσματος, αυτοσχέδιου και λαϊκού, ίσως ευτράπελου, στην αρχή, που ονομαζόταν ΔΙΘΥΡΑΜΒΟΣ. Το τραγούδι αυτό αναφερόταν σε διάφορες πτυχές της λατρείας και της μυθολογίας του θεού Διονύσου.

ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΚΑΙ ΔΙΟΝΥΣΟΣ

Η θεατρικότητα, δηλαδή οι συνθήκες για την ανάπτυξη της θεατρικής τέχνης, προϋποθέτει δύο βασικά πράγματα:

έναν άνθρωπο που υποδύεται («μιμείται») συνειδητά έναν άλλο άνθρωπο (ή ζώο ή θεό ή…) χρησιμοποιώντας διάφορα μέσα, τα οποία του επιτρέπουν προσωρινά να υπερβεί τον εαυτό του, χωρίς να χάσει ποτέ πλήρως την αίσθηση της ιδιαίτερής του ταυτότητας.
Ένα κοινό, που συγκεντρώνεται σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, με σκοπό να παρακολουθήσει το θέαμα, έχοντας πειστεί εκ των προτέρων ότι θα αναστείλει τις όποιες αντιρρήσεις του για την αληθοφάνεια της διαδικασίας (ότι δηλαδή «θα ξεχάσει» πως ο Χ άνθρωπος, δεν είναι πράγματι ο Διόνυσος ή όποιος άλλος.

Τα δύο προαναφερθέντα στοιχεία ενυπάρχουν σε πολλές μορφές θρησκευτικής τελετουργίας. Είναι γεγονός πως το θέατρο θα μπορούσε θεωρητικά να είχε προκύψει από οποιαδήποτε άλλη λατρευτική μορφή. Και όντως, ακόμη και στην Ελλάδα, μορφές θεάτρου, ιδίως κωμικού, αναπτύχθηκε σε ποικίλες περιοχές, ειδικά δωρικές, πριν από την άνθηση της τέχνης στην Αθήνα.

Ειδικά η τραγωδία, όμως, προέκυψε από τον Διόνυσο και παρέμεινε άρρηκτα —και σχεδόν αποκλειστικά — συνδεδεμένη με τον Διόνυσο και την αθηναϊκή λατρεία του τουλάχιστον μέχρι την ελληνιστική περίοδο, κατά την οποία το θέατρο «παγκοσμιοποιείται» και μια πλειάδα καινούριων θρησκευτικών φεστιβάλ ενσωματώνουν στο πρόγραμμά τους θεατρικούς και μουσικούς αγώνες.

Η διονυσιακή λατρεία ενείχε δύο τουλάχιστον στοιχεία, που διευκόλυναν την ανάπτυξη της θεατρικής συνείδησης και πράξης:

Τη μανίαν, αυτή την ένθεη τρέλα, που επέτρεπε στον πιστό να κυριεύεται από τον θεό και να ἐξίσταται του εαυτού του (ἔκστασις: κυρ. να βγαίνεις έξω από τα όρια της ιδιαίτερής σου ταυτότητας), να γίνεται προς στιγμήν ένας άλλος άνθρωπος (ο ίδιος ο θεός, οι ακόλουθοί του κλπ).
Το προσωπείο, τη μάσκα, το μέσον της προσωρινής μετάλλαξης του πιστού σε ένα άλλο πρόσωπο. Ο ίδιος ο Διόνυσος λατρευόταν κατά τόπους ως θεός-μάσκα, ως περιφερόμενη κεφαλή δηλαδή πάνω σε ένα στύλο.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΜΩΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ;

Στην ώριμη, ιστορική της φάση, η τραγωδία αποτελούσε μεν κομμάτι των Μεγάλων Διονυσίων και των Ληναίων, αλλά η ίδια ήταν καλλιτεχνική και όχι τελετουργική μορφή, πολιτικός θεσμός πανελλήνιας εμβέλειας και η υψηλότερη ίσως καλλιτεχνική έκφραση του κλασικού πολιτισμού, εφόσον ενσωμάτωνε όλη την προγενέστερη αρχαϊκή παράδοση, τόσο την ποιητική, όσο και τη μουσική, την ορχηστική, την πλαστική και τη ζωγραφική.

Η τραγωδία λοιπόν είναι ΘΕΑΤΡΟ και συνάμα κοινωνικο-πολιτική εκδήλωση με διαστάσεις και λειτουγίες πολύ πέραν της θρησκευτικής. Είναι θεσμός της πόλεως και βασικός παράγοντας της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5^ου αιώνα (και όχι μόνον).

Τι είδους θέατρο όμως; Η τραγωδία είναι το θέατρο των μεγάλων, αμφίσημων συγκρούσεων ανάμεσα σε πρόσωπα και σε έννοιες. Στις τραγικές συγκρούσεις κανένα από τα αντιτιθέμενα μέρη δεν μπορεί να διεκδικήσει το δικαίωμα στην απόλυτη ορθότητα. Καθένα από τα αντιτιθέμενα μέρη ενέχει κάτι το ακραίο, το αμφιλεγόμενο, το προβληματικό. Η σύγκρουσή τους είναι βίαιη, συγκλονιστική και δεν μπορεί να επιλυθεί παρά από τον απόλυτο, ύστατο διαιτητή, τον θάνατο.

Η τραγωδία είναι θεατρικό είδος που εστιάζει σχεδόν εμμονικά στον θάνατο, μόνο που προτεραιότητά της δεν είναι η μίμηση του ιδίου του γεγονότος ή της βίας που τον επιφέρει, αλλά να παρουσιάσει τις αιτίες που τον προκαλούν και τα βάσανα, τα δάκρυα, τον πόνο που αυτός επιφέρει. Η τραγωδία είναι το θεατρικό είδος που εστιάζει στη ΣΥΜΦΟΡΑ και τα ΒΑΣΑΝΑ

Στην αρχαία ελληνική τραγωδία, οι θανατηφόρες συγκρούσεις και οι συντριπτικές συμφορές εμπλέκουν όχι τους οποιουσδήποτε ανθρώπους, αλλά τα μέλη των μεγάλων οίκων του μυθικού παρελθόντος, των οποίων οι περιπέτειες αποτέλεσαν την ύλη των επών του Κύκλου: κυρίως τον οίκο του Πέλοπα στο Άργος (απόγονοι του οποίου είναι οι Ατρείδες) και τον οίκο του Λαβδάκου στη Θήβα (απόγονος του οποίου είναι ο Οιδίποδας). Από τη σκηνή της τραγωδίας παρελαύνουν και πλείστοι άλλοι ήρωες του επικού κόσμου, αν και στον 5^ο αιώνα οι τραγικοί ποιητές επιδεικνύουν περισσότερη προσήλωση στα έπη του Κύκλου παρά στο υλικό που αποκρυσταλλώθηκε στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια.

Δεν είναι τυχαίο που η τραγωδία εστιάζει στους βασιλικούς Οίκους, στις μεγάλες οικογένειες με τα μεγάλα πάθη και τις αβάσταχτες συμφορές. Η αρχαία ελληνική τραγωδία είναι το είδος στο οποίο γιος σκοτώνει τον πατέρα, μάνα σκοτώνει τον γιο και αδελφός σκοτώνει τον αδελφό. Στην τραγωδία, τα εγκλήματα είναι κυρίως εγκλήματα κατὰ φίλων, στοχεύουν δηλαδή τους πιο στενούς εξ αίματος και εξ αγχιστείας συγγενείς και επιφέρουν ως εκ τούτου όχι μόνο το μίασμα αλλά και την (κυριολεκτική ή μη) κατάρα της αέναης αντεκδίκησης και της φαύλης ανακύκλησης της βίας.