Για την “Εκάβη” του Ευριπίδη: (1) Η δομή, τα πρόσωπα, ο χρόνος, ο χώρος

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Ευριπίδης, Εκάβη, Οδυσσέας, Πρόγραμμα "Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό", Πολυμήστορας, Πολυξένη, αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, θυσία της Πολυξένης, tragedy

ΟΥΑΙ ΤΟΙΣ ΗΤΤΗΜΕΝΟΙΣ

“Εκάβη” (Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου, 1988)

Η Εκάβη, μαζί με την Ανδρομάχη και τις Τρωάδες, συγκροτούν την ομάδα εκείνη των ευριπίδειων τραγωδιών που θεματοποιούν τις συνέπειες του Τρωικού πολέμου από τη σκοπιά των ηττημένων.

Η μητέρα του Έκτορα (Εκάβη), η γυναίκα του (Ανδρομάχη) και οι υπόλοιπες ευγενείς Τρωαδίτισσες παίρνουν τον δρόμο της σκλαβιάς μετά την πτώση της Τροίας ως αποτέλεσμα της μοιραίας έλξης του Πάρη για την Ελένη (η οποία παραμένει ατιμώρητη). Όμως το ηθικό ανάστημα και η βαθιά τραγικότητα, που εδράζεται κυρίως στη βιαιότητα της αλλαγής που επιφέρει στη μοίρα τους η τύχη, της μεταβολῆς ἐς τὸ ἐναντίον, επισκιάζουν τους νικητές, που αναδεικνύονται βάρβαροι στη θέση των «βαρβάρων»  — μέχρι το σημείο τουλάχιστον, στην Εκάβη, που η πλήρης ανομία που επικρατεί στον μεταϊλιαδικό κόσμο του έργου συμπαρασύρει την ευγενή βασίλισσα σε μια καθοδική πορεία προς το Κτήνος.

“ΕΚΑΒΗ”: ΕΝΑ ‘ΔΙΠΤΥΧΟ’ ΕΡΓΟ;

H Εκάβη δεν ανταποκρίνεται στη δομική συνταγή του Αριστοτέλη, που απαιτεί ενιαίο μύθο, με έκθεση, δέση και λύση. Αντιθέτως, το έργο είναι χωρισμένο σε δύο ευδιάκριτα μέρη, κάτι που αρκετοί μελετητές το θεώρησαν δομικό ελάττωμα (έλλειψη δραματικής ενότητας) μιλώντας επικριτικά για «δίπτυχη» δομή.

Είναι γεγονός ότι η πλοκή της Εκάβης περιλαμβάνει δύο διακριτές και εν πολλοίς ισομεγέθεις ιστορίες, η καθεμιά από τις οποίες θα μπορούσε να αποτελεί αντικείμενο ξεχωριστής τραγωδίας: στο πρώτο μέρος τη θυσία της Πολυξένης, στο δεύτερο την τιμωρία του Πολυμήστορα για τον φόνο του Πολύδωρου. Η θυσία φαίνεται όντως ότι αποτέλεσε το αποκλειστικό θέμα της Πολυξένης του Σοφοκλή (η χρονολογική σχέση αυτού του έργου με την Εκάβη δεν είναι σαφής).

Όπως προαναφέραμε, όμως, τα δύο μέρη του έργου είναι στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους αφηγηματικά, ώστε το πέρασμα από την πρώτη στη δεύτερη ενότητα να είναι ομαλό και φυσικό:

• Η εμφάνιση του ειδώλου του Πολύδωρου στον Πρόλογο προετοιμάζει για την ανακάλυψη του πτώματός του στο δεύτερο μέρος.
• Η προαναγγελία της κηδείας του προειδοποιεί τον θεατή ότι κάτι σχετικό πρόκειται να συμβεί (αν και ο Ευριπίδης εδώ εκπλήσσει διπλά: αφενός διότι η σχετική δράση δεν ακολουθεί αμέσως μετά τον Πρόλογο, αλλά κυρίως επειδή ο Πολύδωρος δεν προβλέπει την εκδικητική αντίδραση της μάνας του).
• Η μετατόπιση του τύμβου του Αχιλλέα από την Τρωάδα στη θρακική χερσόνησο εξασφαλίζει την ενότητα του τόπου.
• Η χρονική μετάθεση της θυσίας της Πολυξένης από τη μέρα της άλωσης της Τροίας στην ίδια μέρα κατά την οποία θα ανακαλυφθεί το πτώμα του Πολύδωρου εξασφαλίζει την ενότητα του χρόνου.

Μια σειρά σημαντικών θεμάτων, επίσης, που εντοπίζονται τόσο στο 1^ο όσο και στο 2^ο μέρος, προσδίδουν στο έργο ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ:

• Το θέμα του ΠΟΛΕΜΟΥ, ο οποίος καταρρακώνει ηθικά τους ανθρώπους, καταλύει τον σεβασμό απέναντι στον ανθρώπινο και τον θείο νόμο και αποδομεί εύκολες ιδεολογικές σχηματοποιήσεις, όπως οι αντιθέσεις Έλληνας-βάρβαρος, πολιτισμένος-θηριώδης.
• Το θέμα ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΚΛΑΒΙΑΣ και η πικρή διαπίστωση ότι κανείς άνθρωπος δεν είναι μεν πραγματικά ελεύθερος (όλοι εν τέλει είναι δούλοι στην τύχην και στην στερρὰν ἀνάγκην), αλλά είναι ο τρόπος που αντιδρά κανείς στις περιστάσεις που καθορίζει το ηθικό του ανάστημα. Η ορθή αντίδραση δεν είναι ἀνάγκη, είναι επιλογή.

Η Κατίνα Παξινού ως Εκάβη (Εθνικό Θέατρο 1955, σκην. Αλέξη Μινωτή)

Πάνω από όλα, όμως, η αδιάλειπτη παρουσία της Εκάβης επί σκηνής από τον Πρόλογο μέχρι και την Έξοδο υπογραμμίζει το γεγονός ότι η υπόθεση παρουσιάζει, πέρα από ο,τιδήποτε άλλο, την προσωπική της τραγωδία. Το πρόσωπο της Εκάβης παρέχει στο έργο την κρίσιμη ενότητα της δράσης αλλά και της υπόθεσης (του μύθου).

Ο Ευριπίδης ενισχύει περαιτέρω την ενότητα του μύθου καθιστώντας τον Πολύδωρο όχι γιο της Λαοθόης αλλά της ίδιας της Εκάβης μετατρέποντας έτσι τους φόνους των δύο της παιδιών σε συμμετρικά είδωλα, που παρόλες τις επιφανειακές διαφορές τους (με άλλα λόγια, παρόλη τη φαινομενική νομιμότητα της θυσίας), κατά βάθος  αναδεικνύουν την ίδια ανθρώπινη βαρβαρότητα, αλλά επίσης τονίζουν την αντίθεση ανάμεσα στην Εκάβη και την κόρη της ως προς τον τρόπο με τον οποίο οι δύο αντιμετωπίζουν τις σκληρές περιστάσεις στις οποίες έχουν περιέλθει.

Euripides “Hecuba” (σκην. Μαγδαλένα Ζήρα, 2006)

Η “ΕΚΑΒΗ” ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ: ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ

(α) Η Εκάβη

Η Δέσποινα Μπεμπεδέλη ως Εκάβη (Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, 2001)

Η Εκάβη λοιπόν αφηγείται την τραγική μοίρα της γυναίκας του Πρίαμου, η οποία από τα ύψη του παλιού βασιλικού της μεγαλείου βυθίζεται στα τάρταρα της πιο σκληρής σκλαβιάς· που από μητέρα πενήντα παιδιών μένει άτεκνη χάνοντας, με τρόπο βάρβαρο και αδιανόητο, τα δύο τελευταία της σπλάχνα, τον Πολύδωρο και την Πολυξένη· και που από την αξιοπρέπεια, την τιμήν και την ἀρετήν του αξιώματός της, έχοντας χάσει πια κάθε ελπίδα και κάθε ηθικό αντέρεισμα, κατρακυλά στην πιο ωμή και θηριώδη, την πιο δαιμονική αγριότητα, μέχρι που καταλήγει να αποκτηνωθεί τόσο μεταφορικά όσο και κυριολεκτικά.

(β) Η Πολυξένη:

Άννα Συνοδινού (Εκάβη), Μαρία Σκουλά (Πολυξένη). Εθνικό Θέατρο 1994, σκην. Κώστας Τσιάνος

Δίπλα από την Εκάβη λάμπει μέσα στη λαμπρή της αθωότητα, την ακηλίδωτή της ομορφιά, την εσωτερική και την εξωτερική, την άκαμπτη και ασυμβίβαστή της αξιοπρέπεια, η παρθένος κόρη της, η ΠΟΛΥΞΕΝΗ· το αθώο σφάγιο, που θεωρώντας τη μοίρα της σκλαβιάς χειρότερη κι από τον θάνατο και αρνούμενη να ικετεύσει να της χαρίσουν τη ζωή οι νέοι, σκληροί δεσπότες της, οδεύει εθελουσίως στον βωμό, όπου θυσιάζεται, για να ικανοποιηθεί το καπρίτσιο του νεκρού Αχιλλέα.

Η ενότητα τελικά στην Εκάβη εξασφαλίζεται από την ΑΝΤΙΘΕΣΗ ανάμεσα στα δύο αυτά πρόσωπα, την Εκάβη και την Πολυξένη, και τα δύο μέρη του έργου στα οποία τα πρόσωπα αυτά βάζουν τη σφραγίδα τους, τόσο ως προς τον τόνο όσο και ως προς τον τρόπο της φερώνυμης πρωταγωνίστριας, ο οποίος καθορίζεται από το πώς αντιδρά στους φόνους των παιδιών της. Το πρώτο μέρος είναι άκρως δραματικό, γεμάτο υψηλά και ευγενή, γνησίως τραγικά αισθήματα. Η ηρωική ευγένεια της Πολυξένης καθιστά τη βάρβαρη θανάτωσή της ευκαιρία ηθικής καταξίωσης. Το δεύτερο μέρος είναι βίαιο, άγριο, ανηλεές. Η Εκάβη στο πρώτο μέρος ξεχωρίζει για την απόλυτη αδυναμία της. Είναι μια ανήμπορη γριά, έρμαιο της τύχης και των δεσποτών της. Στο δεύτερο μέρος μετατρέπεται σε γυναίκα αποφασιστική, αδίστακτη και ραδιούργα.

(γ) Οι άνδρες:

Η «Εκάβη», όμως, είναι επίσης η ιστορία και τριών ανδρών, δύο Ελλήνων και ενός βάρβαρου Θρακός.

Είναι η ιστορία του άβουλου και παθητικού ΑΓΑΜΕΜΝΟΝΑ, του ανίκανου ηγέτη, που, αν και διαθέτει ψυχικά χαρίσματα και δεν στερείται πλήρως τη δυνατότητα να διαχωρίζει το δίκαιο από το άδικο (βοηθά την Εκάβη στο τέλος έστω και παθητικά, έστω και πεπεισμένος από τα λάθος επιχειρήματα), εντούτοις άγεται και φέρεται από τα καπρίτσια των αξιωματικών του (ακόμη κι αν αυτοί είναι νεκροί!), από τις ορέξεις του στρατιωτικού όχλου και από τις επιβουλές των δημαγωγών που τον χειραγωγούν, με αποτέλεσμα να γελοιοποιεί τόσο τον εαυτό του όσο και τους θεσμούς τους οποίους εκπροσωπεί.

Ο Δ. Ζακυνθινός ως Οδυσσέας (Εθνικό Θέατρο, 1994)

Σημαντικό ρόλο στο πρώτο μέρος του έργου παίζει ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ, ο οποίος αποτελεί το μυθικό ανάλογο του δημαγωγοῦ, αυτού του επικίνδυνου και ανεξέλεγκτου τύπου λαοπλάνου πολιτι-κάντη, που κυριάρχησε στην πολιτική ζωή της Αθήνας μετά τον θάνατο του Περικλή. Ποικιλόφρων (πολυμήχανος), κόπις (πολυλογάς), δημοχαριστής, ἡδυλόγος, ο Οδυσσέας, αν και χρωστά στην Εκάβη τη ζωή του σύμφωνα με την εκδοχή του Ευριπίδη, πείθει τους Έλληνες να θυσιάσουν την Πολυξένη και μάλιστα με επιχειρήματα αμιγώς πολιτικά, δηλαδή εντελώς άσχετα προς την αρχική πηγή του προβλήματος: την απαίτηση του εἰδώλου του Αχιλλέα.

Ο Κώστας Καζάκος ως Πολυμήστορας (ΚΘΒΕ, 2001)

Τέλος, στην Εκάβη πρωταγωνιστεί ο βασιλιάς των Θρακών, ο ΠΟΛΥΜΗΣΤΟΡΑΣ. Σύμμαχος των Ελλήνων αλλά και πατρῷος ξένος της Εκάβης, στον οποίο ο Πρίαμος εμπιστεύτηκε τον νεαρότερο γιο του μαζί με πλούσιους θησαυρούς, ο Πολυμήστορας είναι ο ανόσιος, αναξιόπιστος οπορτουνιστής, που κλέβει το τρωικό χρυσάφι μόλις πέφτει η Τροία και δολοφονεί αδίστακτα τον Πολύδωρο στερώντας του ακόμη και την ταφή. Ο Πολυμήστορας, τον οποίο ο Ευριπίδης ταυτίζει με ἀθέμιστα τέρατα, όπως ο οδυσσειακός Πολύφημος, θα υποστεί, τόσο ο ίδιος όσο και τα παιδιά του, την άγρια εκδίκηση της Εκάβης. Πεθαίνοντας θα προφητεύσει τόσο την αποκύνωση της βασίλισσας όσο και τον θάνατο του Αγαμέμνονα και της Κασσάνδρας στα χέρια της Κλυταιμήστρας.

(δ) Ο Ταλθύβιος και ο χορός

Τις πέντε αυτές πρωταγωνιστικές μορφές πλαισιώνει ένα άλλο πρόσωπο, με μικρότερο αλλά σημαντικό ρόλο, ο ΤΑΛΘΥΒΙΟΣ. Τις πλαισιώνει ακόμη, πάντοτε κρίσιμος ως προς τη συμβολή του, κι ας είναι από περιορισμένη έως μηδενική η άμεση εμπλοκή του στη δράση, ο ΧΟΡΟΣ.

Ο Ι. Ψαρράς ως Ταλθύβιος (Εθνικό Θέατρο, 1994)

Ο ΤΑΛΘΥΒΙΟΣ είναι ο Έλληνας κήρυκας, που περιγράφει στην Εκάβη με τρόπο συγκινητικό το τέλος της Πολυξένης. Αν και ορισμένοι μελετητές, από τη φεμινιστική σκοπιά, χαρακτηρίζουν τη ρήση του Ταλθύβιου οφθαλμολαγνική (η Πολυξένη, κατ᾽ αυτούς, ελέγχεται από το ανδρικό βλέμμα, όσο κι αν προσπαθεί να το ελέγξει, άρα στο τέλος ο θάνατός της σεξουαλικοποιείται), εντούτοις ο Ταλθύβιος επιδεικνύει γνήσιο οίκτο και εκπροσωπεί το τμήμα εκείνου του ελληνικού στρατού που διατηρεί ακόμα ψήγματα ηθικής ακεραιότητας και αναγνωρίζει το ανθρώπινο μεγαλείο, έστω και στο πρόσωπο ενός «εχθρού».

Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΤΡΩΑΔΩΝ παρατηρούν και σχολιάζουν τις επιλογές και τις πράξεις της Εκάβης: αρχικά ταυτίζονται πλήρως με τον πόνο της, στη συνέχεια συμμερίζονται την αγανάκτησή της και της αναγνωρίζουν το δικαίωμα να εκδικηθεί, και στο τέλος εκπλήσσονται και σοκάρονται από την τροπή που παίρνουν τα ίδια τα πράγματα. Οι ίδιες πάντως δεν μπορούν να βγάλουν από το μυαλό τους το πικρό γεγονός πως ό,τι και να συμβεί στη Θράκη η δική τους μοίρα είναι προδιαγεγραμμένη: η στερρὰ ἀνάγκη θα τις οδηγήσει σκλάβες στα κρεβάτια των νικητών – θα υποστούν κυριολεκτικά τον βιασμό που η πόλη τους υπέστη μεταφορικά.

Η Εκάβη και ο χορός των Τρωάδων (Εθνικό Θέατρο 1994(

Η ΕΚΑΒΗ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΠΛΑΙΣΙΟ

Διάφορα πειστήρια, κυρίως η παρωδία ορισμένων στίχων του έργου στις Νεφέλες του Αριστοφάνη (πρώτη γραφή το 423 π.Χ, αναθεώρηση ίσως το 421), καθώς και ο αριθμός των αναλύσεων στο ιμαβικό τρίμετρο) τοποθετούν την Εκάβη στα μέσα της δεκαετίας του 420 — με το 424 π.Χ. να θεωρείται η πιθανότερη χρονολόγηση.

Η Εκάβη, δηλαδή, η τραγωδία της ηθικής αποχαλίνωσης και της αυτογελοιοποίησης των θεσμών (της Εκκλησίας, των δικαστηρίων), η τραγωδία στην οποία οι θεοί, ακόμη κι αν υπάρχουν, αποσύρονται στο βαθύ παρασκήνιο, ή ακόμη κι αν παρεμβαίνουν, η παρέμβασή τους δεν είναι πάντα για καλό, τοποθετείται στην καρδιά του Αρχιδαμείου Πολέμου.

H πρόσφατη επικαιρότητα είχε φέρει τους Αθηναίους αντιμέτωπους με πραγματικά περιστατικά ωμής, απάνθρωπης και ανήθικης βίας, που αντανακλούν τα θέματα της Εκάβης με τρόπο εντυπωσιακό, όπως:

(α) ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΣΤΙΣ ΠΛΑΤΑΙΕΣ (431-30 π.Χ., Θουκ. 2. 1-6, 3.52-68): Μεγάλος αριθμός πολιτών θανατώνεται από τους Λακεδαιμονίους μετά από παρωδία δίκης (και αφού πρώτα, τον προηγούμενο χρόνο, οι δημοκρατικοί της πόλης είχαν εκτελέσει με συνοπτικές διαδικασίες πέραν των 100 Θηβαίων αιχμαλώτων).

(β) Ο ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ (427 π.Χ, Θουκ. 3.69-85): Με την ανοχή του αθηναϊκού στόλου, που παρατηρεί τα γεγονότα ως παθητικός θεατής, οι δημοκρατικοί της Κέρκυρας σφαγιάζουν τους ολιγαρχικούς.

(γ) ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (427 π.Χ, Θουκ. 3.27-51): Η Εκκλησία του Δήμου με παρότρυνση του «δημαγωγού» Κλέωνα διατάσσει την καταστροφή της συμμαχικής Μυτιλήνης, που στασίασε, και τον εξανδραποδισμό του πληθυσμού της, αν και ανακαλεί τελευταία στιγμή την απόφασή της.

Ο ΧΡΟΝΟΣ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

Για την κατανόηση της Εκάβης, λοιπόν, πολύ σημαντικό είναι να αντιληφθούμε τη συμβολική σημασία που έχει ο ΧΡΟΝΟΣ της τραγωδίας.

Η δράση τοποθετείται μετά τον Τρωικό πόλεμο κατά την επιστροφή των Ελλήνων στην πατρίδα τους. Τοποθετείται επίσης τρεις μέρες μετά τη δολοφονία του Πολύδωρου από τον Πολυμήστορα. Κατά τον δραματικό χρόνο του έργου θα συντελεστούν η θυσία της Πολυξένης στον τάφο του Αχιλλέα, η δολοφονία των δύο αγοριών του Θρακός βασιλιά και η τύφλωση του ιδίου από την Εκάβη. Βρισκόμαστε ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ.

Giambattista Pittoni (1687–1767), “Η θυσία της Πολυξένης”

Ο χρόνος της Εκάβης είναι γενικά ΟΡΙΑΚΟΣ. Επικρατεί μια αίσθηση ΕΚΚΡΕΜΟΤΗΤΑΣ, ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ, ΑΣΤΑΘΕΙΑΣ και ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ στη δράση, που ενισχύεται από το γεγονός ότι η παύση των ανέμων έχει στην πράξη σταματήσει τον χρόνο. Οι Έλληνες νικητές του πολέμου είναι καθηλωμένοι. Ο νόστος τους έχει προσωρινά ανασταλεί. Οι Τρώες αιχμάλωτοι βρίσκονται επίσης σε μεταιχμιακό στάδιο: δεν διαθέτουν πια την ελευθερία τους, αφού η Τροία έχει πέσει, αλλά ούτε έχουν ακόμη διανεμηθεί στους νέους κυρίους τους.

H ακινησία του στόλου εξαιτίας της οργής μιας υπερφυσικής δύναμης και η απαίτηση της ανθρωποθυσίας θυμίζει, φυσικά, ευθέως τις απαρχές της τρωικής εκστρατείας: την κατάσταση στην Αυλίδα και τη θυσία της Ιφιγένειας. Τα πράγματα έχουν διαγράψει πλήρη κύκλο, μόνο που τώρα το θύμα προέρχεται από τους νικημένους (ποια η δικαιοσύνη σ᾽ αυτό;!) και το αίτημα το ίδιο, σε αντίθεση με το αίτημα της Άρτεμης, είναι τώρα άκρως αμφιλεγόμενο (βλ. παρακάτω).

Σε αυτό τον οριακό, μεταιχμιακό χρόνο ανάμεσα στην καταστροφή της Τροίας και τον νόστο των Ελλήνων, έχουν ήδη συντελεστεί φριχτά εγκλήματα: όχι μόνο η δολοφονία του Πολύδωρου (3 μέρες πριν το δραματικό παρόν), αλλά και πιο πριν η ιεροσυλία που συνόδευσε την άλωση της Τροίας. Η άπνοια ΔΕΝ αίρεται με τη θυσία της Πολυξένης και τον εξιλασμό του ειδώλου του Αχιλλέα, αλλά συνεχίζει μέχρι που η Εκάβη εκδικείται τον Πολυμήστορα. Όσο οι άνεμοι δεν φυσούν, τόσο συσσωρεύονται τα πτώματα, τόσο βαθαίνει το αιμάτινο ποτάμι, τόσο οριστικά και αμετάκλητα κυριεύεται από το μίσος η Εκάβη. Η χρονική εκκρεμότητα, το πάγωμα του χρόνου ακόμη και μετά τη θυσία της Πολυξένης, δίνει μεν στην Εκάβη την ευκαιρία να θάψει τα παιδιά της και να εκδικηθεί τον θάνατο του Πολυμήστορα· οι συνέπειες όμως για την ίδια είναι τρομερές: κατά το μεσοδιάστημα αυτό η Εκάβη χάνει τον εαυτό της και εκπίπτει από το ύψος της βασιλικής της αρετής.

Η θυσία της Πολυξένης σε αρχαίο μελανόμορφο αμφορέα (Βρετανικό Μουσείο)

Ο ΧΩΡΟΣ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

Όσο οριακός είναι ο χρόνος της τραγωδίας, άλλο τόσο οριακός είναι και ο ΧΩΡΟΣ στον οποίο εκτυλίσσονται τα γεγονότα, δηλ. η Θράκη. Κατά τον Segal,

ο χώρος στον οποίο τοποθετείται η δράση βαθαίνει την ηθική συνείδηση του έργου. Η θρακική χερσόνησος, αν και σημαντική και οικεία στους Αθηναίους τουλάχιστον από τον 60 αιώνα π.Χ., είναι ταυτόχρονα αρκετά απομακρυσμένη, ώστε να μπορεί να λειτουργήσει συμβολικά σαν ένα είδος ηθικής no man’s land (νεκρής ζώνης), ένας κόσμος στον οποίο διακυβεύεται κάθε ηθική αξία. Φαίνεται ότι βρισκόμαστε στις εσχατιές του ανθρώπινου πολιτισμού. Στο φόντο της δράσης διακρίνονται τα ερείπια μιας μεγάλης πόλης που ακόμη καπνίζουν, ενώ στο προσκήνιο κυριαρχεί η αιματηρή θυσία μιας Τρωαδίτισσας παρθένας.

Πάνω από όλα, η Θράκη δεν είναι ούτε Ελλάδα ούτε Τρωάδα: είναι κι αυτή μια ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ περιοχή, στην οποία τόσο οι Έλληνες όσο και οι Τρώες είναι εκτοπισμένοι και ανερμάτιστοι, χωρίς φυσικά ερείσματα.

Ο δήθεν κοινός σύμμαχος των Ελλήνων και των Τρώων, ο Πολυμήστωρ, αποδεικνύεται ιδιοτελής, αναξιόπιστος, πανούργος και κυρίως, άνθρωπος που καταπατά τους πιο ιερούς ανθρώπινους και θεϊκούς νόμους, όπως ο νόμος της ξενίας. Η διασύνδεση ανάμεσα στον Πολυμήστορα και τον Πολύφημο και άρα ανάμεσα στη Θράκη και τη χώρα των Κυκλώπων, που είναι σαφής στην τελική σκηνή του έργου (όπου ο τυφλωμένος Πολυμήστωρ περιφέρεται σαν άγριο θηρίο καλώντας τους θεούς να τιμωρήσουν τον τυφλωτή του), δεν είναι φυσικά τυχαία. Ο Κύκλωπας Πολύφημος είναι το αρχέτυπο του ἀθεμίστου, ανόσιου όντος και η χώρα των Κυκλώπων το κλασικό παράδειγμα οριακού χώρου στον οποίο δεν ισχύουν ούτε οι νόμοι των ανθρώπων ούτε οι νόμοι των θεών.

Φωτογραφία της Shirin Neshat για το πρόγραμμα της παράστασης “Hecuba” (Royal Shakespeare Company, 2003; dir. Boswell)

Ο ΧΩΡΟΣ, ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ

Η Θράκη είναι “βαρβαρική” χώρα. Ο Πολυμήστορας, το αχόρταγο ανθρωπόμορφο κυκλώπειο τέρας, είναι χωρίς αμφιβολία ο τυπικός βάρβαρος, ο οποίος μάλιστα ενσαρκώνει πολλά αθηναϊκά στερεότυπα ειδικά για τους Θράκες.

Στην Εκάβη, όμως, η διάκριση ανάμεσα στους Έλληνες και τους βαρβάρους, από τη στιγμή ειδικά που και οι Τρώες τύποις είναι “βάρβαροι”, δεν είναι πάντοτε σαφής. Σε μεγάλο βαθμό, μάλιστα, ιδιαίτερα στο πρώτο μισό του έργου, καταρρέει.

• Καταρρέει πάνω από όλα στην άγια μορφή της Πολυξένης, την ευγένεια της οποίας αναγκάζονται να τιμήσουν ακόμη και οι εχθροί της.
• Καταρρέει και στη μορφή της Εκάβης, η οποία υπερασπίζεται έναν κώδικα αξιών καθόλα ελληνικό τη στιγμή που οι ίδιοι οι Έλληνες ηγέτες τον ποδοπατούν.
• Καταρρέει τέλος στη σοφιστική μορφή του Οδυσσέα, για τον οποίο η σκοπιμότητα τίθεται υπεράνω κάθε ηθικής,
• και στην άβουλη προσωπικότητα του Αγαμέμνονα, ο οποίος εξευτελίζει τους θεσμούς που ενσαρκώνει.

Το φριχτό έγκλημα του Πολυμήστορα που σκότωσε τον ξένον του και τον πέταξε άταφο στη θάλασσα», γράφει η Κατερίνα Συνοδινού, «φαίνεται να μην απέχει τόσο πολύ όσο φάνηκε στην αρχή από τις πράξεις των Ελλήνων. Η διαφορά δεν βρίσκεται τόσο στην ουσία όσο στον τύπο […] Η θυσία της Πολυξένης είναι φόνος εν ψυχρώ (Κ. ΣΥΝΟΔΙΝΟΥ).

Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι Έλληνες δεν είναι μόνο ο Οδυσσέας και ο Αγαμέμνονας, αλλά επίσης ο Ταλθύβιος και οι ανώνυμοι Έλληνες στρατιώτες, που συγκινούνται από το θέαμα της ηρωικής, ερωτικής νεαρής κοπέλας και της προσφέρουν νεκρικές τιμές φροντίζοντας να ταφεί το σώμα της όπως πρέπει — τύχη που ο Πολυμήστορας δεν επιφύλαξε στον Πολύδωρο και που ο Θράκας βασιλιάς πιστεύει ότι δεν θα επιφυλάξουν ούτε στα δικά του παιδιά η Εκάβη και εμμέσως ο Αγαμέμνονας: είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι παραμένει αδιευκρίνιστο αν τα παιδιά του Πολυμήστορα όντως θα ταφούν!

Στο πρώτο μέρος του έργου υπάρχει ακόμη κάποια ελπίδα. Κάποια ψήγματα των παλαιών κανόνων, που έκαναν ακόμη και τον πόλεμο κομμάτι του ανθρώπινου πολιτισμού και όχι δύναμη που τον καταστρέφει, διατηρούνται ακόμη. Τα ψήγματα αυτά εξανεμίζονται πλήρως στο δεύτερο μέρος.

Εθνικό Θέατρο 1994

BETWEEN AND BETWIXT

H Θράκη, λοιπόν, είναι ένας κόσμος between and betwixt, ένας κόσμος ανομίας. Η επιλογή του δραματικού χώρου ενισχύει την αίσθηση της ηθικής ρευστότητας και του χάους. Στον κόσμο αυτόν δεν ισχύουν πια οι κανόνες του επικού ηρωισμού. Ό,τι απομένει από τις παλαιές δομές (η Εκκλησία, το δικαστήριο) δεν είναι παρά μια ειρωνική, σχεδόν παρωδική σκιά της προτέρας κατάστασης.

Στη Θράκη της Εκάβης, τόσο οι Έλληνες όσο και οι Τρώες βρίσκονται παγιδευμένοι ανάμεσα στη γεωγραφία και την ιστορία· ανάμεσα στην απληστία και τη φιλοδοξία των ανθρώπων από τη μια και την αδιάγνωστη βούληση των υπερφυσικών δυνάμεων από την άλλη· ανάμεσα στον παλιό ηρωικό κόσμο αφενός, που παρόλη του τη σκληρότητα διεπόταν ακόμη από συγκεκριμένους κώδικες συμπεριφοράς εγγυητές των οποίων ήταν οι θεοί, και τη νέα πραγματικότητα του πολέμου αφετέρου, που θρυμμάτισε τα αξιακά θεμέλια της κοινωνίας.

Φωτογραφία της Shirin Neshat για το πρόγραμμα της παράστασης “Hecuba” (RSC 2003, dir. Boswell)

O ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, Ο ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ Ο ΧΩΡΟΧΡΟΝΟΣ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

Η σημασία της Θράκης ως συμβολικού χώρου αναδεικνύεται επίσης από το γεγονός ότι η τοποθέτηση της δράσης εκεί αποτελεί δημιουργική παρέμβαση του Ευριπίδη στον παραδοσιακό μύθο.  Η πλοκή της Εκάβης περιλαμβάνει τέσσερα βασικά αφηγηματικά συστατικά:

• Την επιφάνεια του εἰδώλου του Αχιλλέα
• Την άπνοια και την αναστολή του απόπλου των Αχαιών
• Τη θυσία της Πολυξένης στον τάφο του Αχιλλέα
• Τα σχετικά με τον Πολυμήστορα και τη δολοφονία του Πολύδωρου.

Όλα αυτά τα στοιχεία – ακόμη και τα περί Πολυμήστορος, για τα οποία εκφράστηκαν αμφιβολίες – αποτελούν συστατικά του παραδοσιακού μύθου. Εντούτοις σε καμία αρχαία πηγή δεν εμφανίζεται αυτός ακριβώς ο συνδυασμός των γεγονότων, με αυτή την ειδική αλληλουχία.

Η σπουδαιότερη λοιπόν παρέμβαση του Ευριπίδη στον μύθο συνίσταται στο ότι συνδυάζει τον μύθο της Πολυξένης με τον μύθο του Πολυμήστορα, πιθανότατα μια τοπική θρακική παράδοση.

Ο Ευριπίδης όμως προέβη και σε τρεις άλλες σημαντικές καινοτομίες:

• Κάνει τον Πολύδωρο γιο της Εκάβης (αντί της Λαοθόης, όπως στον Όμηρο), ώστε η Εκάβη να θρηνήσει δύο παιδιά και όχι ένα·
• Ακόμη κι αν αποτελεί παραδοσιακό στοιχείο το γεγονός ότι η Πολυξένη θυσιάζεται κατ᾽ απαίτηση του Αχιλλέα (δεν είναι βέβαιο), η εθελούσια πορεία της προς τον βωμό και τον θάνατο είναι σίγουρα ευριπίδεια πινελιά. Το ίδιο ισχύει και για το ότι δεν πεθαίνει κατά τη μέρα της άλωσης της Τροίας αλλά πιο μετά·
• Και σίγουρα ευριπίδεια πινελιά αποτελεί η τοποθέτηση του τάφου του Αχιλλέα στη Θράκη (παραδοσιακά, ο Αχιλλέας θάβεται στην Τρωάδα)

Η τοποθέτηση του τάφου του Αχιλλέα στη Θράκη αντί στην Τρωάδα, καθώς και η αλλαγή της γενεαλογίας του Πολύδωρου, αποτελούν τους συνδετικούς κρίκους ανάμεσα στην ιστορία της Πολυξένης και την ιστορία του Πολυμήστορα. Ο Ευριπίδης μετέπλασε το παραδοσιακό υλικό με τέτοιο τρόπο ώστε να εξασφαλίσει ως χώρο της «Εκάβης» τη Θράκη και ως χρόνο τα μετά τα Τρωικά.

Euripides “Hecuba” (σκην. Μαγδαλένα Ζήρα)