Για την “Ηλέκτρα” του Σοφοκλή: (5) Η αντίθεση λόγος-ἔργον

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αισχύλος, Ευριπίδης, Ηλέκτρα, Πρόγραμμα "Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό", Σοφοκλή "Ηλέκτρα", αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, tragedy

[ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ “Για την Ηλέκτρα του Σοφοκλή: (4) Η αντίθεση φίλοι-ἐχθροί“.]

® Α.Κ. Πετρίδης

Η πιο προφανής αντίθεση στην Ηλέκτρα είναι η αντίθεση ανάμεσα στον ενεργητικό, δραστήριο, αποφασιστικό και αυτεξούσιο αρσενικό Ορέστη, ο οποίος είναι αφοσιωμένος στο ἔργον, και την παθητική, αδρανή και περιορισμένη θηλυκή Ηλέκτρα, η οποία είναι παγιδευμένη στον ατελέσφορο λόγον. Κατά βάθος, βέβαια, η αντίθεση αυτή είναι εν μέρει έστω φαινομενική, καθώς ο θρήνος της Ηλέκτρας είναι ο ίδιος πράξη πνευματικής αντίστασης με μαγικές μάλιστα διαστάσεις (τη δυνατότητα να διεγείρει την οργή και άρα την εκδίκηση του νεκρού Αγαμέμνονα), οι οποίες ενισχύονται από την υποδόρια διασύνδεση του συγκεκριμένου σημείου στην τραγωδία του Σοφοκλή με τον μεγάλο κομμό των Χοηφόρων. Μην ανησυχείς, λέει στην Ηλέκτρα ο χορός, σε μια αποστροφή που θυμίζει έντονα τις Χοηφόρους: οὔτε γὰρ ὁ τὰν Κρῖσαν / βούνομον ἔχων ἀκτάν / παῖς Ἀγαμεμνονίδας ἀπερίτροπος / οὔθ᾽ ὁ παρὰ τὸν Ἀχέροντα θεὸς ἀνάσσω (180-4). Έστω με αυτή τη διευκρίνιση, πάντως, η αντίθεση συνεχίζει να ισχύει· είναι μάλιστα αντίθεση έκτυπη και συνδέεται όχι μόνο με τη στάση των δύο αδελφών απέναντι στους δολοφόνους του πατέρα τους, αλλά και με τον τρόπο κατά τον οποίο Ορέστης και Ηλέκτρα βιώνουν τον χρόνο, μια εξίσου κρίσιμη για την κατανόηση της τραγωδίας έννοια. Ο κρίκος που συνδέει τις έννοιες λόγος, ἔργον και χρόνος είναι η έννοια του καιροῦ.

Για τον Ορέστη και τους συν αυτώ ο χρόνος είναι καιρός (ἵν᾽ οὐκέτ᾽ ὀκνεῖν καιρός, ἀλλ᾽ ἔργων ἀκμή, 22), ευκαιρία για ουσιαστική και τελεσφόρο δράση. Είναι επίσης παρουσία (ἀλλ᾽ ὅταν παρουσία / φράζῃ, τότ᾽ ἔργων τῶνδε μεμνῆσθαι χρεών), κατάλληλη προσαρμογή στις συνθήκες και τις περιστάσεις, ώστε ο λόγος και πολύ περισσότερο οι εκδηλώσεις του πάθους, του ανθρώπινου συναισθήματος, να μην αποβαίνουν εις βάρος του ἔργου. Η παρουσία και ο καιρός είναι κατεξοχήν ανδρικά χαρακτηριστικά, δηλώνεται με έμφαση: νὼ δ᾽ ἔξιμεν· καιρὸς γάρ, ὅσπερ ἀνδράσιν / μέγιστος ἔργου παντὸς ἔστ᾽ ἐπιστάτης (75-6). Καμία παρέκκλιση από τον στόχο δεν επιτρέπεται: τὰ μὲν περισσεύοντα τῶν λόγων ἄφες, λέει στην Ηλέκτρα ο Ορέστης, λίγο πριν τον μαλώσει μάλιστα ο Παιδαγωγός (1325 κ.ε) για τη στιγμιαία έστω υποταγή του στο συναίσθημα: μην μου πεις για την κακιά μας μάνα, μην μου μιλήσεις για τον καταχραστή και σφετεριστή Αίγισθο· χρόνου γὰρ ἄν σοι καιρὸν ἐξείργοι λόγος. Πες μου μόνο όσα μας εξυπηρετούν στην παρούσα συγκυρία (1288-95).

Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια που ενισχύει την αντίθεση ανάμεσα στον Ορέστη και την Ηλέκτρα στην τραγωδία είναι το γεγονός ότι για τον Ορέστη και τους συν αυτώ, για την ομάδα αυτή των ανδρών που είναι απαρασάλευτα προσηλωμένοι στο ἔργον, ο λόγος, ακόμη και η ιερή λεκτική πράξη του όρκου, η αθέτηση του οποίου συνιστά κατά τα άλλα μέγιστο ηθικό και θρησκευτικό παράπτωμα, δεν είναι παρά μέσον, το οποίο αγιάζεται από τον σκοπό — και ο σκοπός, η τιμωρία των ενόχων, έχει ο ίδιος ήδη καθαγιαστεί από το Δελφικό μαντείο. Ο Ορέστης δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει τον λόγον, ακόμη και με τη μορφή της ψευδορκίας ή του θεάτρου μέσα στο θέατρο, ως εργαλείο για την προώθηση της απάτης, η οποία είναι με τη σειρά της απαραίτητο συστατικό της εκδίκησης (λόγῳ δὲ χρῷ τοιῷδε…, 44-50), ενώ ο Παιδαγωγός, σε μια από τις πιο εντυπωσιακές, για την απόλυτή τους ψευδότητα, «αγγελικές ρήσεις» στην τραγωδία, πλέκει, θα μπορούσε να πει κανείς, ένα πυκνότατο λεκτικό δίχτυ, μέσα στο οποίο συλλαμβάνεται η Κλυταιμήστρα, όπως η ίδια σε δίχτυ είχε συλλάβει το θύμα της στον αισχύλειο Αγαμέμνονα.

Ο λόγος, λοιπόν, για τον πρακτικό Ορέστη είναι μέσον και ο χρόνος είναι καιρός. Αυτή η αντίληψη του χρόνου ως καιροῦ, η διασύνδεσή του με την επίτευξη ενός απτού αποτελέσματος, στον μεν χρόνο προσδίδει μια αισιόδοξη γραμμικότητα, ενώ ταυτοχρόνως καθιστά με τη σειρά του το κυρίως ἔργον (την εκδίκηση) ως το μέσον για την επίτευξη της ευτυχίας (πρβλ. το όραμα ενός ειρηνικού, γαλήνιου μέλλοντος γεμάτου λόγους, που ο Παιδαγωγός υποβάλλει στην Ηλέκτρα στους στ. 1364-6, για να την πείσει να μην καθυστερεί το ἔργον). Ο Ορέστης κοιτάει μπροστά, σε αντίθεση με την Ηλέκτρα, για την οποία ο χρόνος, είναι αέναη ανακύκληση της μοιραίας νύχτας του φόνου. Για τον Ορέστη το μέλλον είναι σαφές, προσδιορισμένο, διαχειρίσιμο. Για την Ηλέκτρα είναι ασαφές, αόριστο, υπεράνω του δικού της ελέγχου, εξαρτημένο από τις βουλές των εξουσιαστών αλλά κυρίως από την απόφαση (και τη δυνατότητα) του Ορέστη να εκπληρώσει την υπόσχεσή του να κατέλθει ως πατρὶ τιμωρὸς φόνου.

Ο χρόνος ως καιρός είναι αντίληψη που επιτρέπει στον Ορέστη να ρυθμίζει τις πράξεις του με βάση ένα στρατηγικό σχέδιο, το οποίο επιδιώκεται με υπομονή, δηλαδή με αυστηρή χρονική οικονομία: με άλλα λόγια, η αντίληψη του χρόνου ως καιροῦ μετατρέπει για τον Ορέστη τον χρόνο σε σύμμαχο. Η Ηλέκτρα, αντίθετα, δεν διαθέτει την πολυτέλεια της υπομονής ή τη δυνατότητα να σκεφτεί στρατηγικά. Αναμένοντας την επιστροφή του Ορέστη που ολοένα αναβάλλεται (μέλλων γὰρ ἀεὶ δρᾶν τι τὰς οὔσας τέ μου / καὶ τὰς ἀπούσας ἐλπίδας διέφθορεν, 305-6), η Ηλέκτρα τελεί σε μια κατάσταση αέναης, ανυπόφορης αδημονίας (ἐγὼ δ᾽ Ὀρέστην τῶνδε προσμένουσ᾽ ἀεί / παυστῆρ᾽ ἐφήξειν ἡ τάλαιν᾽ ἀπόλλυμαι, 303-4). Ο Ορέστης δρᾷ, έστω κι αν δρα με βραδύτητα και προσοχή στην ευκαιρία· ενώ η Ηλέκτρα προσμένει και προσμένουσα (προσοχή εδώ στις παρηχήσεις του μένω, που σημαίνει περιμένω αλλά και ακινητώ: θεατρικά μιλώντας η Ηλέκτρα είναι κυριολεκτικά ακίνητη μπροστά στην κεντρική θύρα του σκηνικού οικοδομήματος) λιώνει και χάνεται. Για την Ηλέκτρα ο χρόνος, που εξαντλείται στον λόγον, καθώς το ἔργον συνεχώς αναβάλλεται, φθείρει αργά-αργά το σώμα της, που γερνά, την κοινωνική της υπόσταση, που πλήττεται (όσο η πιθανότητα της κοινωνικής ολοκλήρωσης, δηλαδή ενός τιμητικού γάμου, απομακρύνεται) και την ψυχή της, που βυθίζεται ολοένα και πιο βαθιά, με συνέπειες μάλλον μη αναστρέψιμες πλέον, στο μίσος. Για την Ηλέκτρα ο χρόνος δεν είναι πράγματι εὐμαρὴς θεός, όπως παρηγορητικά ισχυρίζεται ο χορός (179), έστω και αν στο τέλος, ως προς την επιστροφή του Ορέστη και τον στόχο της εκδίκησης, όλα βαίνουν κατ᾽ ευχήν. Με πολλαπλούς τρόπους, κάποιοι από τους οποίους είναι άμεσα ορατοί στους θεατές και κάποιοι άλλοι όχι (γιατί αφορούν στην ψυχική κατάπτωση της Ηλέκτρας, την οποία ο Σοφοκλής υποβάλλει έμμεσα και υπαινικτικά), για την κόρη του Αγαμέμνονα ο χρόνος είναι εχθρός.

Πάνω από όλα, όμως, σε αντίθεση με τη γραμματικότητα του χρόνου-καιροῦ για τον Ορέστη, για την Ηλέκτρα ο χρόνος-προσμονή είναι συνεχής, φαύλη ανακύκληση. Θρηνώντας η Ηλέκτρα έχει θολώσει τα όρια ανάμεσα στη μέρα και τη νύχτα, όπως ακριβώς η προσβολή κατά της μνήμης του πατέρα της συνεχίζεται αδιάκοπη τόσο τη μέρα (με τον Αίγισθο να κάθεται στον θρόνο του, να φορεί τα βασιλικά του insignia και να μιαίνει την εστία του) όσο και τη νύχτα (με τους φονιάδες να πλαγιάζουν μαζί στο κρεβάτι του Αγαμέμνονα και να τεκνοποιούν). Για την Ηλέκτρα ο χρόνος είναι ένα θρηνητικό συνεχές. Αλλά εδώ πρέπει να τονιστεί το στοιχείο το οποίο, όπως προείπαμε, εν μέρει αποδομεί την αντίθεση λόγος-ἔργον ως δομικό συστατικό της ευρύτερης αντιδιαστολής Ορέστη και Ηλέκτρας: ο θρήνος της Ηλέκτρας δεν είναι παθητική κατάσταση, είναι μορφή ενεργείας, έστω λιγότερο τελεσφόρου αναφορικά με τον σκοπό της εκδίκησης· δεν είναι παραίτηση και αδράνεια, αλλά μορφή έμπρακτης αντίστασης και τιμωρίας των ενόχων. Η Ηλέκτρα επιτελεί το γυναικείο καθήκον του θρήνου για τους νεκρούς, το οποίο όμως εξωθεί σε ακραία όρια: ο τελετουργικός θρήνος είναι χρονικά πεπερασμένος, ενώ ο θρήνος της Ηλέκτρας είναι ατελείωτος.

Το ενδιαφέρον όμως είναι το εξής: αυτή η ιδιότυπη μορφή του λόγου ως ἔργου, του θρήνου ως αντίστασης και τιμωρίας, βλάπτει εν τέλει την Ηλέκτρα. Γιατί τελικά στην τραγωδία αυτή του Σοφοκλή η έννοια του ἔργου ταυτίζεται με τις έκνομες πράξεις που γεννούν έκνομη αντίδραση· με τη δημιουργία συνθηκών τέτοιων που δεν επιτρέπουν τη διόρθωση της πράξης σύμφωνα με τους κανόνες της αιδούς και της σωφροσύνης, αλλά που σπρώχνουν σώφρονες κατά τα άλλα ανθρώπους σε συμπεριφορές που απάδουν τόσο προς τη φύση τους όσο και προς την κοινωνική τους θέση. Ἔργον είναι η βία που παράγει αντιβία κι άλλη αντιβία κι άλλη αντιβία, σε ένα φαύλο κύκλο εκδίκησης και αντεκδίκησης, ο οποίος εξομοιώνει τελικά τα θύματα με τους θύτες. Η τραγική ουσία έγκειται στην αυτοσυνειδησία της Ηλέκτρας όσον αφορά σε αυτή την πραγματικότητα· έγκειται στο γεγονός ότι η πάνδυρτος ἀηδών, όσο γνωρίζει πως ο ατέρμονος θρήνος της τη φθείρει και πως η ίδια πράττει (υπογραμμίζω το πράττει) ἔξωρα και αἰσχρά και ἀναιδῆ και δεινά και επαίσχυντα πράγματα (όλα αυτά είναι χαρακτηρισμοί που αποδίδονται στη συμπεριφορά της είτε από την ίδια είτε από τον χορό και τη Χρυσόθεμη), άλλο τόσο αδυνατεί να αναστρέψει αυτή την παρακμιακή πορεία. Στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή οι έκνομες συμπεριφορές δεν μπορούν παρά να προκαλούν εξίσου προβληματικές αντιδράσεις στο επίπεδο της πράξης, του λόγου ή του λόγου ως πράξης: τὰ δ ἔργα τοὺς λόγους εὑρίσκεται (621).