Η “κυρίως παράβασις” των “Νεφελών”: μετάφραση και σχόλια

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία, Αριστοφάνης, Νεφέλες, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο

Η Παράβαση είναι ένα εντελώς ιδιαίτερο γνώρισμα της Παλαιάς Κωμωδίας, το οποίο διακρίνει το θεατρικό αυτό είδος τόσο από την τραγωδία όσο και από τη μεταγενέστερη κωμική παράδοση. Σε αυτό το βίντεο επιχειρήσαμε παλαιότερα να συνοψίσουμε τα χαρακτηριστικά της. Σε ό,τι ακολουθεί επαναλαμβάνονται οι γενικοί άξονες με ειδική αναφορά όμως στις Νεφέλες.

Ο όρος παράβασις ετυμολογείται από το ρήμα παραβαίνω, που σημαίνει, στα συμφραζόμενα του θεάτρου, «προσεγγίζω τους θεατές», κάνω ένα βήμα προς το μέρος τους. Την κίνηση αυτή προς τους θεατές την κάνει ο χορός, ο οποίος, στο μέρος αυτό της κωμωδίας, μιλά απευθείας στους θεατές. Το μήνυμά του είναι συνδυασμός επαίνων, ψόγων και συμβουλών.

Στην Παράβαση, με άλλα λόγια, ο χορός δεν ενδιαφέρεται καθόλου να διατηρήσει τη λεγόμενη «θεατρική ψευδαίσθηση», δηλαδή τη συνειδητά πλαστή εντύπωση ότι ο κόσμος της σκηνής είναι πραγματικός και ότι τον παρατηρούμε χωρίς αυτός να μας παρατηρεί (σαν να έχουμε αφαιρέσει τον «τέταρτο τοίχο» από ένα σπίτι και κοιτάμε απ᾽ έξω τι συμβαίνει μέσα). Η θεατρική ψευδαίσθηση διαλύεται, όταν υπάρχει επικοινωνία μεταξύ της σκηνής και των θεατών, όταν οι ηθοποιοί επί σκηνής επιδεικνύουν συναίσθηση ότι παίζουν θέατρο.

Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της Παράβασης είναι η δραματική ταυτότητα του χορού στο σημείο αυτό του έργου. Ο χορός αφαιρεί συμβολικά μέρος από το θεατρικό κοστούμι του, αλλά όχι ολόκληρο. Με αυτή την κίνηση δηλώνεται ότι στην Παράβαση ο χορός δεν είναι απλώς και μόνο πια ένα πρόσωπο του έργου, αλλά έχει πολυδύναμη ταυτότητα: μιλά ΚΑΙ ως πρόσωπο του έργου (μορφή, δηλαδή, που ανήκει στον πλαστό κόσμο της παράστασης, π.χ. ως «νεφέλες») ΚΑΙ ως Αθηναίος πολίτης (δηλαδή αληθινός άνθρωπος, που εκείνη τη δεδομένη στιγμή επιτελεί το δημόσιο λειτούργημα της συμμετοχής σε ένα δραματικό χορό) ΚΑΙ ως φερέφωνο του ποιητή (ο κορυφαίος του χορού μιλά ως εκπρόσωπος του κωμικού δημιουργού πάνω στη σκηνή — κάποιες φορές, όπως στο έργο μας, ακόμη και ως ο ίδιος ο ποιητής, σε πρώτο ενικό πρόσωπο).

Στην Παράβαση, ο χορός σχολιάζει την επικαιρότητα, πάνω από όλα όμως προεκτείνει και συνοψίζει τον ηθικό προβληματισμό του έργου. Στην Παράβαση ανακεφαλαιώνονται όλα τα μεγάλα θέματα του έργου. Ο τόνος είναι γενικά σοβαρός, ειδικά στην κυρίως παράβαση — πιο σοβαρός τουλάχιστον από ό,τι στο υπόλοιπο έργο. Αλλά, ακόμη και όταν ο λόγος είναι πιο ευτράπελος, όπως ειδικά στο αντεπίρρημα των Νεφελών και το παράπονο της Σελήνης, τα θέματα που θίγονται είναι πολύ σοβαρά και ως τέτοια καλούνται οι θεατές να τα λάβουν υπόψη.

Η Παράβαση των Νεφελών καλεί τον αθηναϊκό λαό να προβληματιστεί πώς τοποθετείται απέναντι στις παραδοσιακές ηθικές αξίες και υποχρεώσεις. Τον καλεί επίσης να παραδεχτεί ότι έχει χάσει πια τη δυνατότητά του να ξεχωρίζει αυτούς που τον ωφελούν από εκείνους που τον βλάπτουν, τους γνήσιους και τους ικανούς από τους απατεώνες και τους ανάξιους. Οι τρομερές συνέπειες αυτής της αδυναμίας εκτείνονται από την πολιτική και την ηθική μέχρι και τους ίδιους τους θεατρικούς αγώνες.

Στην Παράβαση, με άλλα λόγια, είναι πια εντελώς εμφανής η διδακτική αποστολή της Κωμωδίας, καθώς και το γνώρισμα εκείνο που οι αρχαίοι γραμματικοί ονόμασαν ΣΠΟΥΔΑΙΟΓΕΛΟΙΟΝ: να λες σοβαρά πράγματα με χιούμορ, να περικλείεις σοβαρά μηνύματα σε ιλαρό περιτύλιγμα.

Από την άποψη της δομής, η Παράβαση χωρίζει συνήθως το έργο σε δύο μέρη. Κανονικά, όπως είπαμε, στο πρώτο μέρος ο κωμικός ήρωας αγωνίζεται να επιβάλει τα σχέδιά του (που συνιστούν πλάνο για έξοδο από την κρίση που τον ταλανίζει). Οι προσπάθειες αυτές κορυφώνονται στον Επιρρηματικό Αγώνα, στον οποίο ο βασικός Ανταγωνιστής κατατροπώνεται. Μετά την Παράβαση, ακολουθεί σειρά ιαμβικών σκηνών, στις οποίες ο κωμικός ήρωας ανταμείβει ή τιμωρεί αναλόγως όσους το αξίζουν. Αυτή η δομή, όμως, δεν τηρείται στις Νεφέλες, όπου οι δύο επιρρηματικοί αγώνες (μεταξύ του Δίκαιου και του Άδικου Λόγου πρώτα, και μεταξύ του Στρεψιάδη και του Φειδιππίδη αργότερα) έπονται της Παράβασης.

Από αυτή την άποψη η Παράβαση των Νεφελών είναι καθόλα ατυπική, αν και όσον αφορά τη μορφή και τη διάρθρωσή της είναι παράβασις τελεία: διατηρεί δηλαδή και τα εφτά δομικά συστατικά που εντοπίζονται σε μια τυπική παράβαση Παλαιάς Κωμωδίας:

ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Μη μπορώντας να αντισταθώ στη ματαιοδοξία μου, μοιράζομαι μαζί σας την απόπειρά μου να μεταφράσω την “κυρίως παράβασιν”, επικαλούμενος, όπως πάντα, την επιείκειά σας και καλωσορίζοντας κάθε εποικοδομητικό σχόλιο.

Να σημειώσω ότι στη μετάφραση της κυρίως παραβάσεως επιχείρησα να μιμηθώ, σε δυναμικό τόνο φυσικά, το ευπολίδειο μέτρο που χρησιμοποιεί ο Αριστοφάνης στο κείμενό του. Ο ευπολίδειος έχει αυτή περίπου τη μετρική μορφή (με το σύμβολο οο δηλώνονται δύο θέσεις από τις οποίες η μία τουλάχιστον πρέπει να είναι μακρά)

οο – Χ – υ υ – || οο – Χ – υ –

Οι παρατονισμοί δίνουν συχνά-πυκνά στο νεοελληνικό κείμενο μια τροχαϊκή χροιά.

ΣΧΟΛΙΑ

515. μ᾽ ιδέες μοντέρνες: Στο πρωτότυπο ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί την έκφραση νεωτέροις…πράγμασι, που υποδηλώνει ότι αυτές οι ιδέες δεν είναι απλώς «καινούριες», αλλά και ριζοσπαστικές.

518. Μα τον Διόνυσο τον θεό … έθρεψε: Είναι λογικό να μιλά με αυτό τον τρόπο για τον Διόνυσο, τον προστάτη θεό του, ένας κωμικός ποιητής και βεβαίως ένας χορός κωμωδίας. Είναι λιγότερο αναμενόμενο να εκφράζονται έτσι οι Νεφέλες. Ήδη με αυτές τις πρώτες φράσεις του ο χορός δείχνει ότι στην Παράβαση θα έχει περισσότερες της μίας ταυτότητες.

521. το πιο επιδέξιο έργο μου: Στο πρωτότυπο, σοφώτατ᾽ ἔχειν: «είναι η πιο σοφή, η πιο δουλεμένη και επιδέξια από τις κωμωδίες μου». Η πικρία της ήττας δικαιολογεί τις υπερβολές του Αριστοφάνη. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως αφενός ότι η Παράβαση είναι κατάφορτη με (αυτο)ειρωνεία και (αυτο)σαρκασμό, αφετέρου ότι ο ασυγκράτητος αυτοέπαινος, μαζί με την ισοπεδωτική κριτική κατά των αντιπάλων ποιητών, η οποία δεν υποχρεούται να είναι ούτε ακριβής ούτε δίκαιη (καθότι είναι κωμική), είναι τυπικό στοιχείο της Παράβασης.

522. να γευτείτε πρώτους εσάς εθεώρησα άξιους: Στο πρωτότυπο, ἀναγεῦσαι ὑμᾶς: «να πάρετε εσείς την πρώτη γεύση». Αν με αυτό ο Αριστοφάνης εννοεί «εσείς να το δείτε πρώτοι στο θέατρο», τότε μάλλον κολακεύει τους Αθηναίους θεατές με κούφια λόγια! Στα χρόνια αυτά δεν ήταν μεν αδιανόητη η πιθανότητα ένα θεατρικό έργο να διδαχθεί για πρώτη φορά εκτός Αθηνών, ήταν όμως σπάνια και όχι ιδιαιτέρως ελκυστική. Αυτό ίσχυε για την Κωμωδία ακόμη, που ήταν επίκαιρη και είχε τοπικές αναφορές, περισσότερο από ό,τι για την Τραγωδία.

523. μα ηττημένος έφυγα: Οι Νεφέλες κατατάγηκαν τρίτες το 423 π.Χ.

524. τιποτένιοι κάφροι: Κατ᾽ ακρίβεια το πρώτο βραβείο στα Μεγάλα Διονύσια του 423 π.Χ. δεν το κέρδισε ποιητής «τιποτένιος» ή «κάφρος», αλλά ο μέγας Κρατίνος, με ένα αριστουργηματικό, όπως φαίνεται, έργο, την Πυτίνη. Ο Κρατίνος ήταν αρκετά μεγαλύτερος μεγαλύτερος ηλικιακά από τον Αριστοφάνη. Κέρδισε το βραβείο στα Μεγάλα Διονύσια έξι φορές. Εκτός από την Πυτίνη, τα σημαντικότερα έργα του ήταν η μυθολογική κωμωδία Οδυσσείς, οι Πλούτοι και ο Διονυσαλέξανδρος (έξυπνη μείξη πολιτικής κωμωδίας — με αιχμές κατά του Περικλή και της Ασπασίας — και μυθολογικής κωμωδίας με θέμα την Κρίση του Πάρη).

525. τους σοφούς εσάς: O Αριστοφάνης διαχωρίζει τους θεατές, αφενός σε «σοφούς» και «έξυπνους», που ξέρουν να εκτιμούν το έργο του, αφετέρου σε φαύλους, που δεν ξέρουν να ξεχωρίζουν το ποιοτικό από το σκάρτο. Ο τύπος ανθρώπου που πέφτει θύμα των σοφιστών και που εκλέγει τους χειρίστους να κυβερνήσουν την πολιτεία είναι ο ίδιος που στους θεατρικούς αγώνες δίνει το στεφάνι της νίκης σε ανάξιους ποιητές. Ο Αριστοφάνης, όμως, θέλει να πιστεύει ότι η ηθική και η ευθυκρισία δεν έχουν χαθεί εντελώς από την Αθήνα.

527. ο Γνωστικός κι ο Ανήθικος: Αναφέρεται στη χαμένη κωμωδία Δαιταλῆς, το πρώτο έργο του Αριστοφάνη, που διδάχθηκε το 427 π.Χ. και κέρδισε το δεύτερο βραβείο. Το θέμα του ήταν παρόμοιο με αυτό των Νεφελών: η αντίθεση ανάμεσα σε ένα σεμνό γιο, που ανατράφηκε με τις παραδοσιακές αξίες, και έναν ανήθικο γιο, προϊόν της νεωτεριστικής, σοφιστικής εκπαίδευσης.

529. παιδούλα: «Παρθένος» ονομαζόταν η ανύπαντρη κοπέλα.

529. δεν έκανε! κι όμως γέννησα: Στα 427 ο Αριστοφάνης ήταν πολύ νέος. Δεν είναι πάντως ξεκάθαρο αν υπήρχε ελάχιστο όριο ηλικίας για συμμετοχή στους δραματικούς αγώνες (π.χ. για τη συμμετοχή στη Βουλή το όριο ήταν τα τριάντα έτη) ή αν απλά ο ίδιος δεν ένιωθε έτοιμος ακόμη να εκτεθεί δημοσίως.

530. παράτησα…αγκαλιά: Συνεχίζεται η μεταφορά της νεαρής κοπέλας (=του ποιητή) και του βρέφους της (=της κωμωδίας). Στην αρχαία Ελλάδα επικρατούσε η φοβερή συνήθεια να εγκαταλείπονται τα ανεπιθύμητα βρέφη, πολλά από τα οποία πέθαιναν. Αυτό ήταν ιδιαίτερα συχνό σε περιπτώσεις παιδιών που είχαν γεννηθεί εκτός γάμου. Τέτοιες ιστορίες ήταν πολύ συνηθισμένες στη μυθολογία (με διασημότερη ίσως εκείνη του Οιδίποδα).

530. σ᾽ αλληνή: Την κωμωδία Δαιταλῆς τη δίδαξε εκ μέρους του Αριστοφάνη ο Καλλίστρατος.

532. αμανάτι: Ο Αριστοφάνης εκλαμβάνει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίστηκαν οι Δαιταλῆς ως εγγύηση διαρκούς εύνοιας των θεατών προς το πρόσωπό του.

533. σαν την γνωστή την Ηλέκτρα: Αναφέρεται στον γνωστό μύθο της Ηλέκτρας, κόρης του Αγαμέμνονα, που επιθυμεί να εκδικηθεί τη μητέρα της Κλυταιμήστρα, η οποία μαζί με τον εραστή της Αίγισθο δολοφόνησαν τον νόμιμο βασιλιά, μόλις επέστρεψε από την Τροία. Στις Χοηφόρους του Αισχύλου η Ηλέκτρα αναγνωρίζει τον χαμένο της αδελφό Ορέστη — σύντομα συνεργό της στη δολοφονία της μάνας τους — από μια κοτσίδα που ο τελευταίος είχε αφήσει στον τάφο του πατέρα του. Όπως η Ηλέκτρα ποθούσε να ξαναβρεί τον αδελφό της, για να εκδικηθεί τη μοιχαλίδα και φόνισσα μητέρα της, έτσι κι ο Αριστοφάνης ψάχνει ανάμεσα στους θεατές να βρει σημάδια ότι δεν έχουν χαθεί οριστικά και αμετάκλητα οι σοφοί εκείνοι, που θα τον οδηγήσουν ξανά στην επιτυχία στον δραματικό διαγωνισμό!

536. πόσο φρόνιμη είναι: Ενν. η κωμωδία (όπως βεβαίως και η Ηλέκτρα!).

692 πρωτίστως που ρθε εδώ…: Ο Αριστοφάνης περιγράφει μια σειρά από φτηνά κόλπα, που είχαν σκοπό να προσελκύσουν τους πιο ταπεινούς και ακαλλιέργητους θεατές. Ο ίδιος, λέει, δεν πρόκειται να χρησιμοποιήσει τέτοια κόλπα· αντίθετα, η κωμωδία του θα είναι λεπτή και πνευματώδης. Πρόκειται, βεβαίως, για ειρωνεία, αφού όλα αυτά τα μέσα παραγωγής χιούμορ που αναφέρονται εδώ τα χρησιμοποιεί και ο Αριστοφάνης ξανά και ξανά στο έργο του.

540. κόρδακα: Κόρδαξ ονομαζόταν ο ιδιαίτερος χορός της Κωμωδίας, ο οποίος περιλάμβανε αισχρές και άσεμνες χειρονομίες.

540. φαλακρούς: Ο Αριστοφάνης αυτοσαρκάζεται συχνά για τη φαλάκρα του. Φαίνεται πως το ίδιο αστείο εις βάρος του έκαναν κι άλλοι κωμικοί ποιητές.

543. ούτε στη σκηνή…σκληριές: Αυτό ακριβώς όμως κάνει ο Στρεψιάδης στο τέλος της κωμωδίας μας!

545. δεν το παίρνω απάνω μου: Στο πρωτότυπο ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί την έκφραση οὐ κομῶ, που κυριολεκτικά σημαίνει «δεν έχω μακριά μαλλιά». Πρόκειται για μια ακόμη αναφορά στους «μακρυμάλληδες» και την ξιπασιά τους, η οποία παραπέμπει στην αρχή της κωμωδίας και στα παράπονα του Αριστοφάνη για τις κακές συναναστροφές του γιου του.

549. τον Κλέωνα: Ο γνωστός «δημαγωγός» (πολιτικός ηγέτης), τον οποίο ο Αριστοφάνης σατίρισε ανηλεώς στους χαμένους Βαβυλωνίους (426 π.Χ.), έργο για το οποίο ο Κλέων τον έσυρε ανεπιτυχώς στα δικαστήρια, στους Ιππείς (424 π.Χ.) και αλλού. Ο Κλέων, που απέκτησε μεγάλη πολιτική ισχύ μετά τον θάνατο του Περικλή, συνδέθηκε με μια σειρά ακραίων αποφάσεων της Εκκλησίας του Δήμου. Χειρότερο όλων ήταν το ψήφισμα για την εκτέλεση του ανδρικού πληθυσμού της Μυτιλήνης μετά την καταστολή της εξέγερσης του νησιού (427 π.Χ.). Το ψήφισμα δεν υλοποιήθηκε.

550. όταν κείνος έπεσε: Ο Κλέων σκοτώθηκε στην Αμφίπολη το 422 π.Χ. Το μέρος αυτό της Παράβασης το προσέθεσε ο Αριστοφάνης στην αναθεωρημένη εκδοχή του έργου του μετά το 423.

551. ο Υπέρβολος: Ένας ακόμη διάσημος «δημαγωγός» της περιόδου, αγαπημένος στόχος και αυτός των κωμικών ποιητών. Άκμασε ιδιαίτερα μετά τον θάνατο του Κλέωνα. Όπως και ο Κλέων, καταγόταν από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα και απέκτησε δύναμη χάρη στον πλούτο του (είχε βιοτεχνία λαμπτήρων) και στη ρητορική του δεινότητα: οι «δημαγωγοί» μπορούσαν εύκολα να θεωρηθούν από τους αντιπάλους τους ως το τυπικό προϊόν της σοφιστικής παιδείας.

552. και τη μάνα του: Ήταν σύνηθες φαινόμενο να επικεντρώνονται τα πυρά των κωμικών ποιητών στην καταγωγή ενός δημόσιου άνδρα, ιδιαίτερα αν ήταν ταπεινή. Στον Μαρικᾶν του Εύπολη η μάνα του Υπέρβολου διακωμωδούνταν ως φουρνάρισσα.

553. ο Εύπολις: O σημαντικότερος ανταγωνιστής του Αριστοφάνη μαζί με τον Κρατίνο. Αν και πέθανε σε νεαρή ηλικία, πρόλαβε να γνωρίσει σημαντική επιτυχία με κωμωδίες όπως οι Κόλακες, οι Δῆμοι και βεβαίως ο Μαρικᾶς.

553. τον «Μαρικᾶν»: Ο Εύπολης δίδαξε το έργο αυτό στα 421. Βασικός στόχος του ήταν ο Υπέρβολος, που διακωμωδούνταν ως αμαθής και άξεστος.

554. τους «Ἱππῆς» μου: Στους Ἱππῆς (424) ο Αριστοφάνης σατίρισε άγρια τον Κλέωνα, ο οποίος πρωταγωνιστούσε στην κωμωδία του ως ο χαρακτήρας Παφλαγών (βλ. και πιο πάνω).

555. μια μπεκρού γριά κοτσάρει: Ο Αριστοφάνης κατηγορεί τον Εύπολι ότι στο Μαρικᾶν αντέγραψε τους δικούς του Ἱππῆς και μάλιστα άτεχνα. Η μόνη πρωτοτυπία του Εύπολι, λέει, ήταν η προσθήκη φτηνών αστείων, όπως η παραδοσιακή κωμική σκηνή με τη γριά που της αρέσει το κρασί. Πιθανώς, η γριά αυτή δεν ήταν άλλη από τη μητέρα του Υπέρβολου.

556. στον Φρύνιχο: Ένας ακόμη ποιητής της Παλαιάς Κωμωδίας, λίγο μεγαλύτερος σε ηλικία από τον Αριστοφάνη.

556. ένα κήτος έχαφτε: Το έργο του Φρύνιχου στο οποίο αναφέρεται ο Αριστοφάνης φαίνεται ότι ήταν παρωδία (δηλαδή κωμικά αλλοιωμένη εκδοχή) του μύθου της Ανδρομέδας, την οποία θα καταβρόχθιζε ένα θαλάσσιο τέρας, αν δεν την έσωζε ο Περσέας.

557. ο Έρμιππος: Κι άλλος ποιητής της Παλαιάς Κωμωδίας, που διακωμώδησε τη μητέρα του Υπέρβολου στο έργο του Ἀρτοπώλιδες (γυναίκες που πουλούν ψωμί).