Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (3.3β) Η ειρωνεία στην Α᾽ Παράβαση

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Γραμματεία από Μετάφραση (Γ´ Γυμνασίου), Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία, Αριστοφάνης, Νεφέλες, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο

Ο Γιώργος Αρμένης και ο χορός στις “Νεφέλες” του Εθνικού Θεάτρου (2001)

Είναι εύκολο να αποδείξει κανείς πως οι ισχυρισμοί βάσει των οποίων ο Αριστοφάνης τεκμηριώνει την ανωτερότητά του έναντι των αντιπάλων του και κυρίως έναντι του Εύπολι στην Α᾽ Παράβαση των Νεφελών είναι αβάσιμοι, σε βαθμό που δεν μπορεί παρά να είναι ειρωνικοί (δείτε εδώ το αρχαίο κείμενο και μια δική μας απόπειρα να το μεταφράσουμε). 

Ο παρακάτω πίνακας συνοψίζει και τους ισχυρισμούς του Αριστοφάνη:

Για ποιο λόγο άραγε προβαίνει ο Αριστοφάνης σε αυτούς τους εξωφρενικούς ισχυρισμούς, που τόσο εύκολα ανατρέπονται;

Μπορούν να δοθούν τρεις ερμηνείες, που δεν ανατρέπουν, μάλλον συμπληρώνουν, η μία την άλλη και που τελικά σχετίζονται με τον ρόλο της Παράβασης ως του χώρου στον οποίο ανακεφαλαιώνονται όλα τα μεγάλα θέματα του έργου:

↳ Πρωτίστως, πρόκειται για χιουμοριστική τεχνική, η οποία διακρίνει τον σοφόν θεατή από τον αμαθή και τον ανόητο.

Το χιούμορ εδώ είναι λεπτό και βασίζεται στον (αυτο)σαρκασμό. Ο μόνος θεατής που μπορεί να γελάσει με αστεία τύπου «δείτε τι σπουδαίος που είμαι εγώ και τι άχρηστοι που είναι οι άλλοι» είναι ο θεατής που γνωρίζει τη σύμβαση, η οποία απαιτεί τον αυτοέπαινο του ποιητή σε αυτό ακριβώς το το σημείο της Παράβασης. Για να γελάσει κανείς με το συγκεκριμένο απαιτείται να είναι βαθύς γνώστης των κωδίκων της Παλαιάς Κωμωδίας. Επίσης, όμως, πάνω από όλα, μπορεί να γελάσει μόνο ο θεατής εκείνος που έχει αρκετή μνήμη και παρατηρητικότητα, ώστε να θυμηθεί πως ΟΛΑ όσα αναφέρει ο Αριστοφάνης ως πρακτικές άλλων τα έχει εφαρμόσει ο ίδιος είτε σε άλλες κωμωδίες του είτε ακόμη και σ᾽ αυτήν εδώ τη συγκεκριμένη. Ο Αριστοφάνης αυτοσαρκάζεται και ξέρει πολύ καλά πως ένα μέρος των θεατών γνωρίζει πως αυτά που λέει, η θεωρητική διαφορά ανάμεσα σ᾽ αυτόν και τους ανταγωνιστές του, δεν ισχύει. Αυτό δημιουργεί μια αίσθηση πνευματικής εγγύτητας με τους θεατές που ξέρουν και κατανοούν.

↳ Υπάρχει όμως επίσης περίπτωση — αυτό πιστεύουν μελετητές όπως ο Thomas Hubbard — ότι ο Αριστοφάνης δεν αυτοσαρκάζεται απλά ο ίδιος, αλλά μυκτηρίζει και τους θεατές.

Το κείμενο, σύμφωνα με τον Hubbard, αφήνει να εννοηθεί ότι όλες αυτές οι φτηνές τεχνικές που ο Αριστοφάνης σαρκάζει υπάρχουν μεν στις δεύτερες Νεφέλες, αλλά δεν υπήρχαν στην αρχική εκδοχή του έργου, την πιο έξυπνη και λαμπρή δημιουργία του ποιητή, την οποία το ανόητο κοινό απέρριψε. Αυτό που κατά τον Hubbard ο ποιητής υπαινίσσεται είναι ότι αναγκάστηκε να τις επαναφέρει στην αναθεωρημένη εκδοχή του έργου του, προκειμένου να κερδίσει τη λαϊκή εύνοια. Συνεπώς, ο σοφός θεατής οφείλει να νιώσει ντροπή και ενοχές για το γεγονός ότι εξώθησε τον μεγάλο αυτό ποιητή σε τέτοιου είδους φτηνές πρακτικές.

↳ Υπάρχει τέλος η πιθανότητα, στο σημείο αυτό ο Αριστοφάνης — δηλαδή ο χορός των Νεφελών — να σαρκάζει τις δομές εκφοράς του δημόσιου λόγου στην Αθήνα, δηλαδή τις διαδικασίες εκείνες με τις οποίες τα πλήθη πείθονται στα διάφορα αθηναϊκά σώματα συλλογικής λήψης αποφάσεων (Εκκλησία του Δήμου, Βουλή, Δικαστήρια κλπ).

Ο ομιλητής ισχυρίζεται πως το έργο του είναι καινόν και σοφόν. Καλεί τους θεατές να πειστούν γι᾽ αυτό, και προφανώς λόγω του κύρους του («πιστέψτε μας, είμαστε θεές!», θα πουν οι Νεφέλες στη δεύτερη παράβαση) πιστεύει πως όσο κι αν τα γεγονότα τα ίδια τον διαψεύδουν, θα τα καταφέρει. Σ᾽ αυτή την περίπτωση, λοιπόν, ο «διδάσκαλος-ποιητής Αριστοφάνης» είναι τόσο απατηλός και επικίνδυνος για την πόλη όσο και ο «διδάσκαλος-φιλόσοφος Σωκράτης», όσο φυσικά οι πολίτες δεν ανοίγουν τα μάτια τους μαζί με τ᾽ αυτιά τους, για να δουν ότι τα πάντα κρίνονται από τα γεγονότα, ότι τα λόγια είναι αέρας, ατμός, νεφέλες! Ο Αριστοφάνης, με άλλα λόγια, παρουσιάζει την ήττα του στους δραματικούς αγώνες ως σύμπτωμα της βαθιάς κρίσης που αντιμετωπίζει η αθηναϊκή δημοκρατία. Η σύνδεση είναι βεβαίως χιουμοριστική, αλλά στην ουσία η κωμωδία των Νεφελών γενικά περιστρέφεται γύρω από τα ποικίλα συμπτώματα της κρίσης αυτής, που εν τέλει εντοπίζονται σε ένα πρόσωπο: στο πρόσωπο του αλλοτριωμένου πολίτη.