Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (1) Εισαγωγικά

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία, Αριστοφάνης, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Νεφέλες, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση

Η ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ “ΝΕΦΕΛΩΝ”

(α) Η διδασκαλία του έργου

Οι «Νεφέλες» διδάχθηκαν στα Μεγάλα Διονύσια του 423 π.Χ. Προς μεγάλη του απογοήτευση ο Αριστοφάνης κέρδισε μόλις το τρίτο (και τελευταίο) βραβείο, παρά το γεγονός ότι, όπως διατείνεται στην Παράβαση της αναθεωρημένης εκδοχής του έργου, η κωμωδία αυτή ήταν από τις πιο έξυπνες που έγραψε ποτέ.

Δεν είναι εύκολο να εικάσουμε ποιος παράγοντας οδήγησε το έργο στην αποτυχία, αν και ο ίδιος ο Αριστοφάνης — και πάλι στην Παράβαση της αναθεωρημένης εκδοχής του έργου — αποδίδει την ευθύνη αποκλειστικά στην αβελτηρία των Αθηναίων. Τέτοιου είδους αναφορές, όμως, αποτελούν συμβατικό στοιχείο των Παραβάσεων και δεν πρέπει να τις παίρνουμε τοις μετρητοίς.

Πάντως τη χρονιά εκείνη ο Αριστοφάνης είχε αναμφίβολα σοβαρό ανταγωνισμό, άρα η αποτυχία του ενδεχομένως να μην οφειλόταν αποκλειστικά και μόνο στις γνωστές εγγενείς αδυναμίες του συστήματος με το οποίο κρίνονταν οι παραστάσεις στους αθηναϊκούς δραματικούς αγώνες. Tο 1^ο βραβείο κέρδισε ο μεγάλος ανταγωνιστής του Αριστοφάνη, ο Κρατίνος, με το έργο «Πυτίνη» («Το Φλασκί»), που θεωρούνταν από τα αριστουργήματά του. Δεύτερος κατετάγη ο Αμειψίας με τον «Κόννο», μια ακόμη παρωδία της φιλοσοφίας και των φιλοσόφων, η οποία παρουσίαζε επίσης ως χαρακτήρα τον Σωκράτη. Και τα δύο αυτά έργα είναι χαμένα σήμερα, αλλά, όπως ξέρουμε, αυτό δεν είναι κατ᾽ ανάγκην ένδειξη υποδεέστερης ποιότητας.

(β) Η δεύτερη εκδοχή των «Νεφελών»

Μετά την αποτυχία ο Αριστοφάνης ξεκίνησε να επανεξεργάζεται τις Νεφέλες, προφανώς με σκοπό να τις διδάξει εκ νέου. Στα χέρια μας σήμερα έχουμε το αναθεωρημένο κείμενο, το οποίο υποκατέστησε στην παράδοση την αρχική εκδοχή του έργου. Τα σχέδιά του δεν ευοδώθηκαν όμως. Αν και εσχάτως οι αρχαίες μαρτυρίες έχουν αμφισβητηθεί, το πιθανότερο είναι πως οι αναθεωρημένες Νεφέλες δεν παίχτηκαν ποτέ (δεν υπάρχει κανένα ίχνος στις «Διδασκαλίες» μιας δεύτερης παράστασης του έργου).

Αυτό δεν οφειλόταν, όπως υποστηρίχθηκε, στο ότι στην αναθεωρημένη εκδοχή τους οι «Νεφέλες» δεν ήταν παραστάσιμες (η θεωρία αυτή παραπέμπει κυρίως στις δυσκολίες μιας ρεαλιστικής αναπαράστασης της φωτιάς στην Έξοδο) ούτε στο ότι ο Αριστοφάνης επιθυμούσε η δεύτερη εκδοχή να κυκλοφορήσει μόνο σε μορφή βιβλίου. Οφειλόταν μάλλον στο ότι η αναθεώρηση του έργου δεν ολοκληρώθηκε ποτέ πλήρως.

Τα στοιχεία που συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι η αναθεώρηση των «Νεφελών» δεν ολοκληρώθηκε ποτέ είναι κυρίως τα εξής:

• η απουσία της απαραίτητης χορικής ωδής μετά τον στ. 888 (μια ωδή στο σημείο αυτό θα έδινε περισσότερο χρόνο στον ηθοποιό που παίζει τον Σωκράτη να αλλάξει κοστούμι και να επανέλθει ως ένας από τους Λόγους)·
• η διατήρηση των στ. 575-94, που προϋποθέτουν ότι ο Κλέων είναι ακόμη ζωντανός (ο Κλέων πεθαίνει το 422 και η σύμβαση δεν επέτρεπε στους κωμικούς ποιητές να επικρίνουν νεκρούς· συνεπώς, οι στίχοι αυτοί προέρχονται από την πρώτη εκδοχή και κανονικά θα έπρεπε να είχαν αφαιρεθεί) κ.ά.

Πότε γράφονται, όμως, οι δεύτερες «Νεφέλες»; Εσωτερικές και εξωτερικές ενδείξεις παραπέμπουν στην περίοδο μεταξύ του 420-417 π.Χ:

• Στον στ. 553 ο Αριστοφάνης κάνει υπαινικτική αναφορά στον «Μαρικάν» του Εύπολι, που διδάσκεται το 421 π.Χ.
• Ο δημαγωγός Υπέρβολος, τη στόχευσή του οποίου από τους κωμικούς ποιητές σχολιάζει επίσης η Παράβαση ως κάτι που ακόμη συμβαίνει, εξοστρακίζεται το 416 π.Χ. Οι κωμικοί ποιητές κατά κανόνα έπαυαν πυρ, όταν ο στόχος δεν ήταν πια ενεργός παράγοντας της πόλης (δηλαδή αν είχε πεθάνει, εξοριστεί κ.λπ.). Άρα ο Αριστοφάνης μάλλον έγραψε τους στίχους αυτούς το αργότερο το 417.
• Στο έργο του «Βάπται», το οποίο διδάσκεται το αργότερο το 415 π.Χ., ο Εύπολις απαντά στις κατηγορίες περί λογοκλοπής που του απευθύνει ο Αριστοφάνης στις «Νεφέλες» (553-4). Καθώς οι αναφορές αυτές δεν προέρχονται από την αρχική εκδοχή των «Νεφελών», μπορούμε να εικάσουμε ότι ήδη από το 416 π.Χ. το αναθεωρημένο κείμενο του έργου κυκλοφορούσε ήδη σε μορφή βιβλίου.

(γ) Σε τι διαφέρουν οι δύο εκδοχές των «Νεφελών»;

Οι δύο εκδοχές των «Νεφελών» παρουσίαζαν λίγες αλλά ουσιαστικές διαφορές μεταξύ τους. Σε μια από τις αρχαίες «Υποθέσεις» του έργου, ο ελληνιστικός συγγραφέας  εντοπίζει τρία βασικά σημεία απόκλισης:

• Η Α᾽ Παράβαση, η οποία αναφέρεται στην αποτυχία του έργου στους αγώνες, ανήκει προφανώς στην αναθεωρημένη εκδοχή.
• Ένα μέρος του Αγώνα (ή και ολόκληρος ο Αγώνας) μεταξύ του Δίκαιου και του Άδικου Λόγου έχει ξαναγραφτεί. Δεν υπάρχει άλλη σωζόμενη κωμωδία του Αριστοφάνη στην οποία να εντοπίζονται δύο Αγώνες Λόγων, όπως στις «Νεφέλες».
• Πάνω από όλα ο Αριστοφάνης αλλάζει το τέλος του έργου με το εύρημα της πυρπόλησης του Φροντιστηρίου, γεγονός που, όπως προείπαμε, δίνει στην κωμωδία έναν όλως ιδιαίτερο χαρακτήρα.

Η ίδια πηγή όμως προσθέτει ότι ο Αριστοφάνης έκανε μικρές αναπροσαρμογές σχεδόν σε όλα τα μέρη του κειμένου, προσθέτοντας στοιχεία και αφαιρώντας άλλα (όπως, ίσως, μια χορική ωδή, που παρομοίαζε τον Αγώνα μεταξύ των δύο Λόγων με κοκορομαχία ή η παρουσία του Χαιρεφώντα στη θέση του Μαθητή κ.ά.).

ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Θα το πιστεύατε αλήθεια πως ό,τι ακολουθεί είναι η περίληψη των “Νεφελών” του Αριστοφάνη, μιας κωμωδίας που γράφτηκε πριν 2500 χρόνια, και όχι κάτι άλλο πιο κοντά στα καθ᾽ ημάς;

 

Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ «ΝΕΦΕΛΩΝ»

Η δομή των «Νεφελών» παρουσιάζει τυπικά στοιχεία αλλά και αποκλίσεις από τη συνηθισμένη δομή των κωμωδιών που έγραφε ο Αριστοφάνης την πρώτη δεκαετία της καριέρας του (και που μπορούμε να εικάσουμε ότι αποτελούσε τη νόρμα την περίοδο εκείνη). Οι πιο σημαντικές αποκλίσεις είναι οι ακόλουθες:

1. Η Πάροδος των «Νεφελών» δεν καταλήγει στη συνηθισμένη Σκηνή Καυγά, η οποία εισάγει τελικά τον Επιρρηματικό Αγώνα. Επίσης, ο ρόλος του χορού στην Πάροδο είναι αινιγματικός και αόριστος, σε συμφωνία με το κρυφό σχέδιο των ουράνιων θεοτήτων από τις οποίες αποτελείται.

2. Στις «Νεφέλες» ο Επιρρηματικός Αγώνας δεν προηγείται της Παράβασης, όπως αλλού. Αντίθετα, υπάρχουν δύο Επιρρηματικοί Αγώνες (αντί του συνηθισμένου ενός), και οι δύο μετά την Παράβαση. Στον πρώτο μάλιστα από αυτούς τους Αγώνες δεν συγκρούεται ο Κωμικός Ήρωας με τον Ανταγωνιστή του, αλλά δύο προσωποποιημένες αφηρημένες έννοιες. Στον δεύτερο Αγώνα, συγκρούεται ο Κωμικός Ήρωας με πρόσωπο που δεν είναι εγγενώς ανταγωνιστικό, αλλά που κατέληξε να είναι εξαιτίας της έκβασης των πραγμάτων. Ο Κωμικός Ήρωας ηττάται στον Αγώνα, αλλά παραδόξως η ήττα αυτή είναι ευεργετική για τον ίδιο.

3. Η Παράβαση των «Νεφελών» είναι πλήρης (διαθέτει, δηλαδή, όλα τα αναμενόμενα δομικά της μέλη) και τυπική ως προς το περιεχόμενό της. Συνηθισμένο είναι επίσης το γεγονός ότι υπάρχει και δεύτερη παράβαση σε κατοπινό στάδιο του έργου.

4. Αυτό που συνιστά ιδιοτυπία είναι το εξής. Κατά κανόνα, η Παράβαση σφραγίζει τη νίκη του Κωμικού Ήρωα και την επικράτηση της Κωμικής Ιδέας: ό,τι έπεται είναι η επίδειξη του Γενναίου Καινούριου Κόσμου που δημιουργήθηκε και ο εορτασμός του θριάμβου του Πρωταγωνιστή. Αντίθετα, στις «Νεφέλες» η Παράβαση μας εισάγει σε ένα Μεταβατικό Επεισόδιο, στο οποίο ξεκινά να υλοποιείται η ανόητη Κωμική Ιδέα του Στρεψιάδη. Η απόπειρα είναι βεβαίως αποτυχημένη, εφόσον ο Στρεψιάδης είναι ανεπίδεκτος μαθήσεως. Η προσπάθεια θα επαναληφθεί, με πρωταγωνιστή αυτή τη φορά τον Φειδιππίδη, του οποίου οι αντιστάσεις στην ιδέα κάμπτονται ως διά μαγείας.

5. Μετά και τη Β᾽ Παράβαση οι «Νεφέλες» παρουσιάζουν το ίχνος του δομικού εκείνου μέλους της Παλαιάς Κωμωδίας που αποκαλείται Ιαμβικές Σκηνές. Στις επεισοδιώδεις αυτές σκηνές, όπως είπαμε, προβάλλεται κατά κανόνα ο θρίαμβος του Κωμικού Ήρωα, τιμωρούνται οι εχθροί του και ανταμείβονται οι φίλοι και σύμμαχοι. Οι ιαμβικές σκηνές των «Νεφελών» όμως είναι όλως ιδιότυπες. Δεν απεικονίζουν τον θρίαμβο αλλά την εξαχρείωση του Στρεψιάδη, ο οποίος συμπεριφέρεται με τρόπο σκαιό και υβριστικό (με τη νομική σημασία του αρχαίου όρου ὕβρις) στους δανειστές του. Ο ίδιος ο χορός μας προειδοποιεί ότι αυτή τη συμπεριφορά ο Στρεψιάδης θα την πληρώσει σύντομα πολύ ακριβά.

6. Η Έξοδος των «Νεφελών», η οποία, όπως επισημάναμε, είναι προϊόν της αναθεώρησης του έργου, είναι εντελώς ιδιόμορφη. Το έργο δεν τελειώνει με το συνηθισμένο κῶμον, αλλά με μια σκηνή βίας και καταστροφής. Η πραγματική ιδιοτυπία, βέβαια, δεν έγκειται στο ίδιο το γεγονός της πυρπόλησης του Φροντιστηρίου, καθώς η τιμωρία του «κακού» και η απόλαυση που ο θεατής αντλεί από τα δίκαια βάσανά του (Schadenfreude) δεν είναι έξω από το πνεύμα της Κωμωδίας. Η ιδιοτυπία έγκειται στο γεγονός ακριβώς ότι δεν αντλούμε καμία ιδιαίτερη ικανοποίηση από την πύρινη δικαιοσύνη της Εξόδου, καθώς σε καμία στιγμή δεν νιώθουμε ότι η φωτιά καυτηριάζει πράγματι τις πληγές που άνοιξε ο μεν Στρεψιάδης με την ανοησία και τον καιροσκοπισμό του, ο δε Σωκράτης με την ασυδοσία και τη φιλοχρηματία του.

 

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΠΛΟΚΗΣ ΤΩΝ “ΝΕΦΕΛΩΝ”

* Η στιχαρίθμηση παραπέμπει στη μετάφραση του Θρασύβουλου Σταύρου. Σε αυτή τη στιχαρίθμηση θα παραπέμπουμε και στον αναλυτικό σχολιασμό της πλοκής που θα ακολουθήσει:

1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ (1-283): Κρίση και Κωμική Ιδέα

1.1. Τα βάσανα του Στρεψιάδη (1-136)

1.1.1. Ο Στρεψιάδης σε απόγνωση (1-86)

1.1.2. Ο Στρεψιάδης επιχειρεί να πείσει τον γιο του να φοιτήσει στο Φροντιστήριο (87-136)

1.2. Ο Στρεψιάδης στο Φροντιστήριο (137-282)

1.2.1. Ο Στρεψιάδης στην είσοδο του Φροντιστηρίου (137-198)

1.2.2. Οι πύλες του Φροντιστηρίου ανοίγουν (199-233)

1.2.3. Ο Στρεψιάδης συναντά τον Σωκράτη (234-282)

2. ΠΑΡΟΔΟΣ: Ο Στρεψιάδης και οι Νεφέλες (283-665)

2.1. Το τραγούδι των Νεφελών (283-349)

2.2. Η φύση των Νεφελών και η τάξη του σύμπαντος (350-544)

2.3. Οι Νεφέλες αποδέχονται τον Στρεψιάδη (545-628)

2.4. Ο Σωκράτης «προθερμαίνει» τον Στρεψιάδη (629-665)

3. Α´ ΠΑΡΑΒΑΣΗ (666-779): Ο χορός νουθετεί τους Αθηναίους

3.1. «Κυρίως Παράβαση» (666-717): Ο χορός εκφράζει τα παράπονα του ποιητή

3.2. «Επιρρηματική Συζυγία» (718-779): Οι Νεφέλες διατυπώνουν τα δικά τους παράπονα

 

4. ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (780-1039): Η μαθητεία του Στρεψιάδη

4.1. Ο Στρεψιάδης δοκιμάζει την υπομονή του Σωκράτη (780-851)

4.2. Στρεψιάδης και Σωκράτης απελπίζονται (852-962)

4.3. Ο Στρεψιάδης πείθει τον Φειδιππίδη να εγγραφεί στο Φροντιστήριο (963-1017)

4.4. Ο Στρεψιάδης παραδίδει τον Φειδιππίδη στον Σωκράτη (1018-1039)

5. Α´ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ (1040-1318): Παλαιά και Νέα Παιδεία

5.1. Ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος καβγαδίζουν (1040-1106)

5.2. Ο Δίκαιος Λόγος παρουσιάζει τις θέσεις του (1107-1227)

5.3. Ο Άδικος Λόγος απαντά (1228-1309)

5.4. Ο Άδικος Λόγος ανακηρύσσεται νικητής (1310-1318)

6. Β´ ΠΑΡΑΒΑΣΗ (1319-1334): «Ψηφίστε μας, γιατί είμαστε… θεές»

7. ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ (1335-1541): Γλυκός αλλά πρόσκαιρος θρίαμβος

7.1. Ο Στρεψιάδης παραλαμβάνει τον γιο του από τον Σωκράτη (1335-1373)

7.2. Ο Στρεψιάδης παίρνει θάρρος βλέποντας τον «νέο» Φειδιππίδη (1374-1421)

7.3. Ο Στρεψιάδης διώχνει κακήν κακώς τον Α᾽ Δανειστή (1422-1476)

7.4. Ο Στρεψιάδης συμπεριφέρεται βάναυσα και στον Β᾽ Δανειστή (1477-1523)

7.5. Οι Νεφέλες προφητεύουν κακά ξεμπερδέματα για τον Στρεψιάδη (1524-1541)

8. Β´ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ: Η πικρή αφύπνιση του Στρεψιάδη (1542-1674)

8.1. Ο Στρεψιάδης τρώει ένα γερό χέρι ξύλο από τον γιο του (1542-1565)

8.2. Ο Στρεψιάδης εκφράζει το παράπονό του (1566-1612)

8.3. Ο Φειδιππίδης αντιτάσσει τα δικά του επιχειρήματα (1613-1674)

9. ΕΞΟΔΟΣ: Πύρινη δικαιοσύνη!

9.1. Ο Στρεψιάδης ψάχνει τρόπους να τιμωρήσει τον Σωκράτη (1675­-1709)

9.2. Ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου (1710-1737)