Για την “Ηλέκτρα” του Σοφοκλή: (3) Κόρη της μοναξιάς και της ειρωνείας

Tags

Αρχαία Ελλάδα, Ηλέκτρα, Ορέστεια, Ορέστης, Σοφοκλής, αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, tragedy

Η ΚΟΡΗ ΤΗΣ ΜΟΝΑΞΙΑΣ

Ο Σοφοκλής φροντίζει να εισαγάγει την πρωταγωνίστριά του στη σκηνή με τρόπο που ξαφνιάζει τους θεατές:

Αρχικά την εισάγουν οι θρηνητικές κραυγές της: η Ηλέκτρα, άλλωστε, είναι χαρακτήρας που ορίζεται από τον θρήνο· ολόκληρη η ζωή της είναι μια ακατάπαυστη θρηνητική κραυγή. Δεν θα μπορούσε να υπάρξει ακριβέστερη χαρακτηριστική πινελιά από αυτήν.
Ακολούθως, ο Σοφοκλής τονίζει με δύο εύσχημους τρόπους ότι το έργο του δεν θα είναι οι Χοηφόροι και άρα ότι η πρωταγωνίστριά του θα αναπτύξει διαφορετική σχέση με τον κόσμο και τον εαυτό της σε σχέση με το παλαιότερο θεατρικό μνημείο: (α) ο Παιδαγωγός απαγορεύει στον Ορέστη να πράξει ό,τι ο αισχύλειος (και ευριπίδειος) εαυτός του, δηλ. να παρακολουθήσει τον θρήνο της Ηλέκτρας αναβάλλοντας έτσι την αναγνώριση· και (β) αφού οι τρεις άνδρες εγκαταλείψουν τη σκηνή και πριν την είσοδο του χορού, η Ηλέκτρα απολύτως μόνη, εκφωνεί θρηνητική μονωδία.

Δεν είναι τυχαίο ότι, ενώ στον Αισχύλο ο μεγάλος Κομμός (Χοηφ. 375-406) ακολουθεί την αναγνώριση και σε αυτόν συμμετέχουν τα δύο αδέλφια αλλά και ο χορός, στον Σοφοκλή της Παρόδου του χορού προηγείται η θρηνητική μονωδία της Ηλέκτρας: η Ηλέκτρα θρηνεί ΜΟΝΗ (πρβλ. τα πικρά της λόγια στους στ. 100–2: κοὐδεὶς τούτων οἶκτος ἀπ’ ἄλλης / ἢ ’μοῦ φέρεται, σοῦ, πάτερ, οὕτως / αἰκῶς οἰκτρῶς τε θανόντος). Η ηρωίδα του Σοφοκλή δεν θα επανασυνδεθεί με τον αδελφό της παρά μόνο προς το τέλος και δεν θα αναπτύξει ποτέ με τον χορό σχέση πραγματικής επικοινωνίας. Τέτοιου είδους προφανείς διακειμενικές μετατοπίσεις έχουν τη σημασία τους: τίποτα, κανένας λόγος, καμιά ανθρώπινη επαφή, δεν μπορεί να μαλακώσει την καρδιά της Ηλέκτρας, μόνο το αίμα.

Παρά το γεγονός ότι προς το τέλος της Παρόδου οι φωνές της Ηλέκτρας και του χορού ενώνονται προσωρινά σε κοινό θρήνο για τον Αγαμέμνονα, ο χορός της Ηλέκτρας δεν είναι χοηφόροι: οι ελεύθερες γυναίκες, δηλαδή, του Σοφοκλή δεν συμμετέχουν στον θρήνο της πρωταγωνίστριας με τον ίδιο ουσιαστικό και ενεργητικό τρόπο με τον οποίο συμμετέχουν οι δούλες του Αισχύλου. Είναι περισσότερο παρατηρητές. Συμμερίζονται τον πόνο και την αγανάκτησή της, παρέχουν μικρή, πρακτική βοήθεια, αλλά δεν μπορούν να συμπορευθούν πραγματικά μαζί της σε επίπεδο ψυχολογικό.

Η Ηλέκτρα (εξ ου και ο τίτλος του έργου είναι Ηλέκτρα και όχι Χοηφόροι) είναι μόνη κι ας είναι παρούσες στη σκηνή από την αρχή της Παρόδου μέχρι το τέλος του έργου οι δεκαπέντε Μυκηναίες γυναίκες. Η ευθύνη, βεβαίως, γι᾽ αυτό δεν είναι του χορού· είναι της ίδιας της Ηλέκτρας, που αποκρούει τις παραινέσεις τους και αρνείται να μετακινηθεί από την εμμονική προσήλωσή της σε ένα θρήνο που έχει προ πολλού ξεπεράσει τὰ μέτρια. Είναι αλήθεια πως ο χορός πάνω από όλα είναι γυναίκες: η στόφα του φέρνει περισσότερο προς τη Χρυσόθεμη παρά προς την Ηλέκτρα, που έχει αποξενωθεί από το κοινωνικό της προσωπείο. Όμως η πραγματική αιτία που ο χορός αδυνατεί να νουθετήσει ή έστω να παρηγορήσει την Ηλέκτρα δεν είναι αυτή. Ο θρήνος της Ηλέκτρας είναι τέτοιος και τόσος που μόνο στην ίδια μπορεί να ανήκει, μόνο η ίδια μπορεί να τον υποστεί.

Η Ηλέκτρα του Σοφοκλή λοιπόν ορίζεται από τη μοναξιά, την απομόνωση και τον αποκλεισμό από τον γύρω της κόσμο, αλλά επίσης από τον ίδιο τον εαυτό της και την «κανονική» έμφυλή της αποστολή. Η Ηλέκτρα του Σοφοκλή είναι ΟΡΙΑΚΗ ΜΟΡΦΗ, απομακρυσμένη τόσο από τους άνδρες του έργου, ακόμη και από τους φίλους, όσο και από τις γυναίκες· μορφή που κινείται οριακά ανάμεσα στη γυναίκα και τον άνδρα λειτουργώντας ως ΑΚΡΑΙΑ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΤΟΥ ΘΗΛΥΚΟΥ.

Ας δούμε αυτές τις δύο πτυχές κατά σειράν.

Εθνικό Θέατρο 1998. Σκηνοθεσία: Λυδία Κονιόρδου

ΤΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΘΗΛΥΚΟ ΣΤΗΝ “ΗΛΕΚΤΡΑ”: ΔΙΑΚΡΙΤΟΙ ΚΟΣΜΟΙ

Όταν ο Παιδαγωγός αποτρέπει την αναγνώριση μεταξύ Ορέστη και Ηλέκτρας στην αρχή του έργου, δεν διαφοροποιεί απλώς αισθητά την τραγωδία του Σοφοκλή από τα αντίστοιχα έργα του Αισχύλου και του Ευριπίδη. Δημιουργεί τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες άνδρες και γυναίκες θα λειτουργήσουν σε εντελώς διακριτές σφαίρες για όλο το διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στον Πρόλογο και τη σκηνή της αναγνώρισης.

Δεν πρόκειται βεβαίως για χωροταξική και μόνο ρύθμιση, αλλά για συμβολική διάκριση, η οποία άπτεται μερικών από τα σπουδαία θέματα του έργου και η οποία προσωποποιείται στην αντίθεση ανάμεσα στον ίδιο τον Ορέστη και την Ηλέκτρα:

Ο Ορέστης και η συνοδεία του σχετίζονται με τη δράση και την ενεργητική αντίσταση (το ἔργον), τη δημόσια σφαίρα (το έξω), το φως, το πάνω (τον κόσμο των ζωντανών) και τις δημόσιες (πολιτικές) αξίες. Η Ηλέκτρα, αντιθέτως, σχετίζεται με την παθητική, εκ πρώτης όψεως, αντίσταση (τον λόγον), τον οίκο (το μέσα), το κάτω (τον κόσμο των νεκρών), το σκοτάδι και τις ιδιωτικές αξίες της οικογένειας.

Ο Ορέστης είναι λογικός και δόλιος· η Ηλέκτρα είναι συναισθηματική και ντόμπρα.

Ο κόσμος του Ορέστη είναι συμπαγής και αντικειμενικός· ο κόσμος της Ηλέκτρας είναι θρυμματισμένος και υποκειμενικός.

Η διάκριση, όπως επισημαίνει ο F. Dunn, διαθέτει και μεταθεατρικές διαστάσεις. Το «δράμα της Ηλέκτρας» είναι εντελώς ξεχωριστό από τη δράση των ανδρών, οι οποίοι συνθέτουν και δρομολογούν ένα δικό τους «θέατρο μέσα στο θέατρο», μια πλοκή στην οποία συνειδητά οι ίδιοι διαδραματίζουν θεατρικούς ρόλους. Η τραγική ειρωνεία ενισχύει τη μεταθεατρικότητα του όλου ευρήματος του Σοφοκλή: όπως ένας θεατρικός συγγραφέας, οι άνδρες ελέγχουν την πλοκή και έχουν απόλυτη γνώση της αλήθειας· ενώ οι γυναίκες (Ηλέκτρα, Κλυταιμήστρα, Χρυσόθεμις) αλλά και ο Αίγισθος βυθίζονται στην ψευδαίσθηση. Η αντίθεση ανάμεσα στη γνώση και την ψευδαίσθηση κορυφώνεται στη σκηνή της υδρίας.

Εντούτοις, πρέπει να παρατηρήσει κανείς ότι και στο μεταθεατρικό, όπως και σε όλα τα υπόλοιπα επίπεδα, η Ηλέκτρα βρίσκεται σε οριακή θέση: η συμπερίληψή της στα θύματα της εξαπάτησης είναι στην αρχή πρακτική αναγκαιότητα (αποφυγή καθυστέρησης) και στη συνέχεια συμπτωματικό γεγονός (λόγος του Παιδαγωγού). Στην εξέλιξη της πλοκής, η Ηλέκτρα καθίσταται και η ίδια μέτοχος της απάτης. Πάνω από όλα, η αντίθεση λόγου και ἔργου που φαίνεται να ορίζει τη δράση της Ηλέκτρας και του Ορέστη είναι επιφανειακή: ο ΘΡΗΝΟΣ της Ηλέκτρας είναι «λεκτική πράξη» (speech act), που σκοπό έχει να ενοχλήσει τους δολοφόνους (λειτουργεί δηλαδή έτσι ως πνευματική αντίσταση), αλλά και να εγείρει τους τιμωρούς (αν και αυτή η δεύτερη, μεταφυσική διάσταση) είναι λιγότερο τονισμένη στον Σοφοκλή). Ο ακατάπαυστος, επιθετικός, άγριος θρήνος της Ηλέκτρας είναι και αυτός μορφή αντίστασης και αυτός και οι συνέπειές του πάνω στην Κλυταιμήστρα, η οποία φοβάται την κόρη της και αποφεύγει ακόμη και να προσευχηθεί ανοικτά στον Απόλλωνα ενώπιόν της, είναι σαφείς.

ΗΛΕΚΤΡΑ: ΜΙΑ ΑΛΛΟΤΡΙΩΜΕΝΗ ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΣΕΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΘΗΛΥΚΟΥ

Η Ηλέκτρα του Σοφοκλή οριακή μορφή, που αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στο Αρσενικό και το Θηλυκό. Η Ηλέκτρα έχει σε μεγάλο βαθμό αλλοτριωθεί ως γυναίκα, εξ ου και η επικοινωνία της τόσο με τις γυναίκες του χορού όσο και με τη Χρυσόθεμη είναι προβληματική. Παρά το προχωρημένο της ηλικίας της δεν έχει παντρευτεί και δεν έχει κάνει παιδιά, εξαιτίας της καταπίεσης που υφίσταται από τη μητέρα της και τον Αίγισθο (οι οποίοι φοβούνται ότι θα γεννήσει νέο εκδικητή), αλλά σε μεγάλο βαθμό και εξιατίας της δικής της άρνησης να συμβιβαστεί με τη νέα κατάσταση πραγμάτων). Η Ηλέκτρα διάγει σε μια θρηνητική ατοπία και αχρονία περιφερόμενη ανάμεσα στο μέσα και το έξω, τον πάνω και τον κάτω κόσμο: η ίδια χρησιμοποιεί εύστοχα, για να περιγράψει την κατάστασή της, το ρήμα ἀλύω: «τελώ σε κατάσταση σύγχυσης».

Επιπλέον, με τον «θάνατο» του αδελφού της η Ηλέκτρα αποφασίζει να μετακινηθεί από τη λεκτική αντίσταση του θρήνου στην πιο ενεργητική σύγκρουση με το νέο καθεστώς: αποφασίζει να δολοφονήσει τον Αίγισθο η ίδια, να υποκαταστήσει, δηλαδή, τον αδελφό της στον ρόλο του τιμωρού. Επιχειρώντας να στρατολογήσει και την αδελφή της στον νέο αγώνα, επικαλείται αξίες τόσο θηλυκές όσο και αρσενικές, τόσο ιδιωτικές όσο και δημόσιες: ο θρίαμβος επί του Αιγίσθου και η απόδοση δικαιοσύνης — κάτι που ο λαός του Άργους, διατείνεται, ποθεί διακαώς — θα βελτιώσει τις προοπτικές τους για ένα τιμημένο γάμο, αλλά θα τους χαρίσει και αθάνατη δόξα, διότι θα έχουν απαλλάξει το Άργος από τους τυράννους. Η Ηλέκτρα, δηλαδή, χρησιμοποιεί γλώσσα που αφενός παραπέμπει στις τυπικές «ανδρικές» επιδιώξεις του επικού ήρωα, την τιμήν εν ζωή και το κλέος μετά θάνατον, αφετέρου ανακαλεί στη μνήμη των Αθηναίων θεατών τους τυραννοκτόνους Αρμόδιο και Αριστογείτονα προσδίδοντας έτσι στη σχεδιαζόμενη πράξη της ακόμη εντονότερες πολιτικές, δηλαδή «ανδρικές» συμπαραδηλώσεις.

Χορός, Χρυσόθεμις και Ηλέκτρα στην παράσταση του Σ. Ευαγγελάτου (Εθνικό Θέατρο, 1972)

Η ΚΟΡΗ ΤΗΣ ΕΙΡΩΝΕΙΑΣ

Όπως έδειξε η Foley, όμως, η στάση αυτή της Ηλέκτρας δεν είναι τελικά ακριβώς «ανδρική», παρά τα φαινόμενα: εξηγείται με αναφορά στην ηθική της βεντέτας· δεν πρόκειται, δηλαδή, για ανοίκεια, αλλά για υποχρεωτική διείσδυση στον χώρο δράσης του αρσενικού, υποχρέωση την οποία η ηθική της βεντέτας επιβάλλει στη γυναίκα, όταν όλοι οι άνδρες εκδικητές έχουν εκλείψει. Σε κάθε περίπτωση, όλη αυτή η διαλεκτική εμπεριέχει κάτι βαθιά ειρωνικό.

Σε απόλυτη αντίθεση με την Αντιγόνη, η θέση της Ηλέκτρας, το θαυμαστό της θάρρος, υπονομεύεται από το γεγονός ότι οι βάσεις του, οι πληροφορίες στις οποίες στηρίζεται και οι καταστάσεις από τις οποίες εκπορεύεται, είναι σφαλερές: ο Ορέστης ΔΕΝ έχει πεθάνει, η Ηλέκτρα ΔΕΝ είναι μόνη, το εκδικητικό σχέδιο των ανδρών προχωρεί αποφασιστικά και πολύ σύντομα θα παραγάγει αποτελέσματα. Η Ηλέκτρα ως «άνδρας» είναι προϊόν ψευδαίσθησης και τραγικής ειρωνείας, γεγονός που ενισχύει την πεποίθηση ότι η πρωταγωνίστρια έχει βαθιά αλλοιωθεί από την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει.

Η βούληση λοιπόν της Ηλέκτρας να υποκαταστήσει τον αδελφό της στον ρόλο του τιμωρού-εκδικητή, η σχέση αυτή της επιλογής με την ηθική της βεντέτας, αλλά και ο ειρωνικός χρωματισμός της μας βοηθά να κατανοήσουμε κάτι πολύ βασικό. Η Ηλέκτρα είναι μεν αλλοτριωμένη γυναίκα, αλλά ΔΕΝ ανήκει στην τυπική εκείνη κατηγορία των γυναικών της τραγωδίας που παρεισφρέουν απειλητικά στην ανδρική σφαίρα δράσης· που ο προβληματικός τους χαρακτήρας, δηλαδή, έγκειται στο ότι υπεξαιρούνται λειτουργίες του αρσενικού και επιδιώκουν συνειδητά το πατριαρχικό οικοδόμημα (όπως η Μήδεια ή η αισχύλεια Κλυταιμήστρα).

ΑΚΡΑΙΑ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΤΟΥ ΘΗΛΥΚΟΥ

Αντίθετα με τη Μήδεια του Ευριπίδη ή την αισχύλεια Κλυταιμήστρα, οι υπερβολές και οι ακρότητες της Ηλέκτρας πρώτον οφείλονται στο γεγονός ότι παραμένει υπέρ το δέον προσκολλημένη στην πατριαρχία και το σύμβολό της, τον Αγεμέμνονα· δεύτερον, εκπορεύονται ευθέως από τις υποχρεώσεις της ως θηλυκού μέλους του οἴκου, από τα σύμφυτα καθήκοντα, δηλαδή, της γυναίκας (της κόρης, της αδελφής, της ἐπικλήρου, της εκδικήτριας-τιμωρού). Στις υποχρεώσεις αυτές η Ηλέκτρα προσηλώνεται με τον άτεγκτο και ασυμβίβαστο τρόπο του τυπικού σοφόκλειου ήρωα και τις επενδύει με μια επίστρωση επικού ηρωισμού, που είναι πάντοτε προβληματική (δεν μπορεί παρά να οδηγεί σε ακραίες και αυτοκαταστροφικές μορφές συμπεριφοράς).

Η Ηλέκτρα, όπως και η Αντιγόνη, συλλαμβάνεται στα δίκτυα ενός τραγικού διλήμματος, το οποίο η ίδια συνοψίζει ως εξής απευθυνόμενη προς την αδελφή της, τη Χρυσόθεμη: να είμαι σώφρων και ασεβής ή άφρων και ευσεβής προς τους φίλους; Η προσωπική της επιλογή είναι σαφής, αν και δεν είναι απροβλημάτιστη: έχει απόλυτη επίγνωση ότι η στάση της συνιστά παραβίαση της γυναικείας αἰδοῦς και σωφροσύνης.

Τρία είναι τα στοιχεία που εκθέτουν την Ηλέκτρα ως ακραία εκδήλωση του Θηλυκού:

(α) Ο ΑΚΟΡΕΣΤΟΣ ΘΡΗΝΟΣ: Στο πλαίσιο του οίκου, η γυναίκα είναι επιφορτισμένη με την αναπαραγωγή της ζωής (τη γέννηση γνησίων παιδιών), τη διατήρηση της ζωής (την ανατροφή), αλλά και τη φροντίδα της μετάβασης από τη ζωή στον θάνατο μέσα από την ταφή. Ο θρήνος αποτελεί βασικό συστατικό της νεκρικής τελετουργίας, βασική υποχρέωση της γυναίκας. ΑΛΛΑ: Ο ακόρεστος θρήνος της Ηλέκτρας συνιστά επιβεβλημένη μεν, προβληματική δε υπέρβαση της αἰδοῦς. Στην ακρότητά του ενέχει μια επιθετικότητα, η οποία υπερβαίνει τα όρια του συνηθισμένου «θηλυκού» πένθους: από τη μια μεν αποκτά, όπως είπαμε, διαστάσεις αντίστασης στην τυραννική εξουσία του Αιγίσθου και της Κλυταιμήστρας (δηλαδή διαθέτει θετικές πτυχές), από την άλλη όμως συνιστά ταυτόχρονα μορφή αυτο-παγίδευσης στον χώρο και τον χρόνο (το τελετουργικό πένθος έχει όρια, το πένθος της Ηλέκτρας δεν έχει).

(β) Ο ΑΚΑΤΑΣΧΕΤΟΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΣΜΟΣ: Ένα από τα στερεότυπα χαρακτηριστικά που η ελληνική ιδεολογία του φύλου αποδίδει στις γυναίκες είναι ο συναισθηματισμός: εκεί που ο άνδρας (οφείλει να) συμπεριφέρεται με αυτοσυγκράτηση και ορθολογισμό, η γυναίκα χαρακτηρίζεται από ευρεία διάχυση του πάθους, του κόσμου των συναισθημάτων. Ακόμη και αυτό το τυπικό «θηλυκό» χαρακτηριστικό, όμως, η Ηλέκτρα το εμφανίζει σε ακραίο βαθμό, καθώς μεταβαίνει με αστραπιαία ταχύτητα από τον ακραίο θρήνο στην άλογη οργή (ανεδαφικό σχέδιο δολοφονίας του Αιγίσθου), από την οργή στην απόλυτη απελπισία («θα περάσω το υπόλοιπο της ζωής μου ξαπλωμένη μπροστά από αυτήν εδώ την πόρτα») και από τη βαθιά κατάθλιψη στην ξέφρενη, αχαλίνωτη χαρά, η οποία θέτει σε κίνδυνο το ίδιο το εκδικητικό σχέδιο. Ο ακατάσχετος συναισθηματισμός της Ηλέκτρας είναι αρχικά φθαρτικός για την ίδια και κατόπιν απειλητικός για τα σχέδια του αδελφού της. Η Ηλέκτρα πάει ένα βήμα πέρα από τα μέτρια και εδώ.

(γ) Η ΕΜΜΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΗΛΩΣΗ ΣΤΗ ΘΥΓΑΤΡΙΚΗ ΙΔΙΟΤΗΤΑ: Η υπέρμετρη, εμμονική προσήλωση στη θυγατρική της ιδιότητα και κατ᾽ επέκταση στον οἶκον και ειδικά στους νεκρούς είναι η πιο προβληματική πτυχή της συμπεριφοράς της Ηλέκτρας, που την αποκόπτει από τον ίδιο τον εαυτό της και τη φέρνει σε μια κατάσταση ουσιαστικά νεκροζώντανη. Η θυγατρική ιδιότητα είναι κρίσιμη και ιερή, πάντα σύμφωνα με την ελληνική έμφυλη ιδεολογία. Η ιδεολογία του φύλου χρησιμοποιεί την κόρη ως όχημα για τη μεταβίβαση της περιουσίας του οίκου από γενεά σε γενεά. Η γυναίκα οφείλει να περάσει από τον οἶκον του πατέρα της στον οἶκον του συζύγου της και να κάνει αρσενικά παιδιά στα οποία να κληροδοτήσει την πατρική της περιουσία. Η ίδια η γυναίκα δεν είναι κάτοχος της περιουσίας, αλλά η περιουσία είναι συνδεδεμένη με αυτήν ως νύφη και άρα ως μελλοντική μητέρα αρσενικών παιδιών. Η περίπτωση της Ηλέκτρας, μάλιστα, εμπίπτει σε μια ιδιαίτερη διάταξη του αθηναϊκού δικαίου, η οποία καθιστά την υποταγή της γυναίκας στον ρόλο της συζύγου και μητέρας ακόμη πιο επιτακτική: στη διάταξη περί ἐπικλήρων. Σε περίπτωση που ο πατέρας και ο αδελφός πεθάνουν, η γυναίκα καθίσταται ἐπίκληρος. Αν είναι ανύπαντρη, τότε είναι υποχρεωμένη να παντρευτεί τον πλησιέστερο άνδρα συγγενή της, προκειμένου η περιουσία του οίκου να μην χαθεί (δεν είναι σαφές τι συνέβαινε, αν ήταν παντρεμένη). Η Ηλέκτρα, όμως, αρνείται γενικώς να παντρευτεί, αρνείται να εγκαταλείψει τον ρόλο της ως κόρης του Αγαμέμνονα και άρα να επιτελέσει το τυπικό καθήκον της απέναντι στον οἶκον, να παραγάγει αρσενικούς απογόνους. Εμμένοντας στη θυγατρική της ιδιότητα προδίδει τη γυναικεία της φύση κι όμως ταυτόχρονα εκτελεί το καθήκον της ως γυναίκα: αυτού του είδους οι αδιάλλακτες συγκρούσεις είναι η πεμπτουσία της τραγωδίας.

Η Ηλέκτρα αδυνατεί να προσδώσει στο νέο καθεστώς τη νομιμοποίηση που του προσδίδει η αδελφή της· αδυνατεί πάνω από όλα, σε αντίθεση με την αδελφή της, που περιορίζεται σε αόριστες καταδίκες, να αποδεχθεί ότι ο αεικής θάνατος του πατέρα θα παραμείνει ατιμώρητος. Η ιδιότητά της ως κόρης του Αγαμέμνονα υπερκεράζει κάθε άλλη ιδιότητα και κάθε άλλη νομιμοφροσύνη. Δεν είναι καθόλου σαφές ότι η Ηλέκτρα θέλει να παντρευτεί. Από τη μια, η αγαμία της είναι σύμπτωμα της κακομεταχείρισης που υφίσταται στα χέρια της μάνας της και του μοιχού που τη συντροφεύει, αλλά συνάμα επίσης απόδειξη και καταγγελία της διατάραξης που έχουν αυτοί προκαλέσει.

Η ἀνυμφεία, γράφει ο Ormand, είναι για την Ηλέκτρα πηγή πόνου αλλά και δύναμης. Η Ηλέκτρα, με ευθύνη του Αιγίσθου αλλά και με δική της επιλογή, παραμένει σε μια κατάσταση μόνιμης παρθενίας και δεν ωριμάζει ως κοινωνικό υποκείμενο. Η Ηλέκτρα, η ἅλεκτρος, υποκαθιστά την Κλυταιμήστρα ως μητέρα του Ορέστη. Η κατεξοχήν «καλή κόρη» εκθέτει την κατεξοχήν κακή σύζυγο», ίσως μάλιστα όχι χωρίς και μια δόση σεξουαλικής αντιζηλίας.

Η ίδια όμως φθείρεται, φθείρεται βαθιά. Καθίσταται τρόπον τινά η αιώνια νύφη του νεκρού πατέρα της και η αιώνια θρηνωδός του «νεκρού» αδελφού της. Η ζωή της ορίζεται από τους πεθαμένους.

Μένοντας ανύπαντρη η Ηλέκτρα κινείται μεταξύ κοινωνικής φθοράς και αφθαρσίας. Σε αυτή τη μεταιχμιακή κατάσταση, αποδεικνύεται δύσκολο να ελεγχθεί και έτσι αποτελεί συνεχή πηγή πιθανής διατάραξης της τάξης.

(K. ORMAND)

Ηλέκτρα και Κλυταιμήστρα εκπροσωπούν δύο διαφορετικές, εξίσου ακραίες εκδηλώσεις του ἄλεκτρον εἶναι: από τη μια το ενδογαμικό μοντέλο της σύνδεσης με τον πατέρα, από την άλλη η απόλυτη εξωγαμία, η παράνομη κίνηση που αλλοιώνει τη γραμμή αναπαραγωγής αντικαθιστώντας τον γιο με τον εραστή.

Χρυσόθεμις και Ηλέκτρα στην παράσταση της Λυδίας Κονιόρδου (Εθνικό Θέατρο, 1998)

ΟΥ ΤΟΙ ΣΥΝΕΧΘΕΙΝ ΑΛΛΑ ΣΥΜΦΙΛΕΙΝ ΕΦΥΝ;

Όπως υπαινιχθήκαμε και πιο πάνω, οι ομοιότητες της Ηλέκτρας με την Αντιγόνη είναι σαφείς με την πρώτη κιόλας ανάγνωση του έργου: η ασυμβίβαστη προσήλωση και των δύο στα δίκαια του οίκου και ειδικά των νεκρών, ατιμασμένων μελών του φτάνει μέχρι το σημείο να απαρνηθούν τον ίδιο τον εαυτό τους και να αποδεχθούν ακόμη και τη μοίρα του θανάτου (του φυσικού ή του κοινωνικού/ ψυχολογικού). Όπως η Αντιγόνη, έτσι και η Ηλέκτρα «γεννήθηκε για ν᾽ αγαπά και όχι για να μισεί». Τη δυνατότητά της για βαθιά, άδολη αγάπη τη βιώνουμε πρωτίστως στον τρόπο με τον οποίο θρηνώντας αγκαλιάζει την κενή τεφροδόχο του Ορέστη, τον οποίο φρόντισε περισσότερο σαν μάνα παρά σαν αδελφή και τον οποίο έσωσε από τα νύχια της Κλυταιμήστρας και του Αιγίσθου φυγαδεύοντάς τον στη Φωκίδα.

Όμως κάπου εδώ τελειώνουν οι ομοιότητες. Εκεί που η Αντιγόνη παραμένει παράγοντας αγάπης, ηθικής και θρησκευτικής αγνότητας μέχρι το τέλος, η τελική πράξη της Ηλέκτρας είναι να παροτρύνει τον αδελφό της όχι απλά να σκοτώσει τη μητέρα της και τον Αίγισθο (με τη μνημειώδη φράση παῖσον, εἰ σθένεις, διπλῆν), αλλά να τον αφήσει άταφο να τον φάνε τα σκυλιά – δηλαδή να του επιβάλει τη μοίρα που ο Κρέων επέβαλε στον Πολυνείκη και που η Αντιγόνη τόσο δυναμικά προσπάθησε να αποτρέψει. Θα μπορούσε να αντείπει κανείς ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στον αδελφό και τον εχθρό (που δεν είναι καν φίλος). Παρόλα αυτά, όμως, η σκληρότητα της Ηλέκτρας και η ευκολία με την οποία επιθυμεί την παραβίαση του θείου νόμου (ευκολία ανάλογη με αυτήν που επέδειξε ο Ορέστης στην αρχή, όταν φάνηκε διατεθειμένος ακόμη και να ψευδορκήσει, προκειμένου να επιτύχει τον σκοπό του) ενοχλεί.

Η Αντιγόνη δεν είναι πολύ μεγαλύτερη από ένα παιδί· και παρότι έχει και αυτή σφραγισθεί από ένα παρελθόν απερίγραπτης φρίκης (τόσο που η σχέση της με το θάνατο είναι πια σχεδόν ερωτική), δεν υπέστη την μακροχρόνια διαβρωτική επίδραση του μίσους, όπως την υπέστη η Ηλέκτρα· και η έγνοια της είναι για την αγάπη. […] Το καθήκον που επιβάλλεται στην Αντιγόνη είναι η ταφή, και συνοδεύεται σταθερά από αισθήματα ανθρωπιάς αν όχι και από το “πολιτικό” νόημα)· ο μόνος θάνατος που προκαλεί η ηρωίδα είναι ο δικός της. Της Ηλέκτρας πάλι το καθήκον είναι να σκοτώσει, ή να υποθάλψει ένα σκοτωμό — και μάλιστα να σκοτώσει μια μάνα (κάτι ενάντια στο οποίο εξεγείρεται το αίσθημα της ανθρωπιάς), παρακινημένη όμως από την τρικυμία τηης οδύνης και της βαθιάς αγανάκτησής της για το θάνατο ενός πατέρα (κάτι με το οποίο εναρμονίζεται το αίσθημα της ανθρωπιάς). Το δίλημμα της Αντιγόνης, που η ηρωίδα δεν το συναισθάνεται ως τέτοιο, εκλείπει στην πορεία τού έργου, καθώς η κρατική εξουσία ταυτίζεται τελικά με την ασυλλόγιστη απόφαση ενός τυράννου· από την άλλη, το δίλημμα της Ηλέκτρας, του οποίου εκείνη έχει κάποιαν επίγνωση, ενυπάρχει στο νόμο τής ανταπόδοσης (lex talionis), όπως αυτός εφαρμόζεται στην ακραία περίπτωση ενός πατέρα και μιας μάνας»

R. P. WINNINGTON-INGRAM

Το έργο τελειώνει με αυτήν ακριβώς τη συνταρακτική εικόνα της Ηλέκτρας, ενώ ο Αίγισθος δεν έχει ακόμη σφαγεί. Σε αρκετά σημεία προηγουμένως είχαν αφεθεί νύξεις ότι τα βάσανα των Ατρειδών δεν θα τελειώσουν πράγματι με αυτούς τους δύο θανάτους. Ο Σοφοκλής αποσιωπά το μέλλον της ιστορίας και ρίχνει το δραματικό του φως στο πρόσωπο της Ηλέκτρας και της άγριας, αιμοβόρας της χαράς.

Η μακρά πορεία της Ηλέκτρας μέσα στη νύχτα του μίσους την έχει παραμορφώσει ηθικά. Η ισχύς της εμπάθειάς της, το βάθος του μίσους της, η αγριότητα της εκδίκησής της δεν διαφέρει πολύ από τα αντίστοιχα συναισθήματα της μητέρας της, της Κλυταιμήστρας. Στο τέλος της διαδικασίας η Ηλέκτρα βρίσκει τη λύτρωση που ζητεί από τους καταπιεστές της, μόνο που εν τω μεταξύ το μίσος, η οργή, ο ακόρεστος πόθος της εκδίκησης την έχουν κάνει πολύ να τους μοιάσει.