Για τους “Επτά επί Θήβας” του Αισχύλου: (4) Οίκος και Πόλις

Tags

πόλις, Έκτορας, Αισχύλος, Επτά επί Θήβας, Ετεοκλής, Θήβα, Ιλιάδα, Οίκος των Λαβδακιδών, Οιδίποδας, Πολυνείκης, αρχαία ελληνική τραγωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, ηρωικός κώδικας, οίκος

ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΝΟΜΙΜΟΦΡΟΣΥΝΗΣ

Η κάθε λογής σύγκρουση βρίσκεται στην καρδιά της τραγωδίας. Αν στους Επτά κυριαρχεί το σχήμα Οίκος-Πόλις (και κατ᾽ επέκταση Άτομο-Κοινότητα), αλλού συγκρούονται:

το μητρικό αίσθημα και η εκδικητική επιταγή (Μήδεια)
ο θεϊκός και ο ανθρώπινος νόμος (Αντιγόνη)
η ευθύνη προς τον πατέρα και προς τη μητέρα (Ορέστεια, Ηλέκτρες)
η φυσική ροπή και η επιλογή της αφοσίωσης στο θείο (Ιππόλυτος) κ.ά.

Αυτό που με έμφαση διαφαίνεται και στους Επτά είναι ότι, όσο και αν οι τραγικοί ήρωες έχουν ανταγωνιστές, οι οποίοι προσωποποιούν τα διλήμματα που αντιμετωπίζουν και τις δυνάμεις που τους αντιμάχονται, στις πιο πετυχημένες τραγωδίες οι συγκρούσεις είναι κατά βάση ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ. Η τραγωδία, δηλαδή, αρέσκεται να παρουσιάζει τα πρόσωπα να βιώνουν ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΝΟΜΙΜΟΦΡΟΣΥΝΗΣ (conflict of loyalties), ανάμεσα σε δυνάμεις που διεκδικούν — και δικαιούνται! — εξίσου την πίστη και την αφοσίωσή τους. Άλλωστε το αληθινό πεδίο της τραγικότητας δεν είναι το πεδίο των πολεμικών συγκρούσεων· είναι η ψυχή του ανθρώπου, που έρχεται αντιμέτωπος είτε με τoν ίδιο του τον εαυτό είτε με την κοινότητα που στις προνεωτερικές κοινωνίες τον ορίζει.

ΗΘΙΚΟ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΚΑΘΗΚΟΝ

Στην περίπτωση των Επτά, λοιπόν, η σύγκρουση μαίνεται ανάμεσα στο ηθικό καθήκον προς την Πόλη αφενός και το φυσικό καθήκον προς τον Οίκο αφετέρου. Το καθήκον προς την Πόλη είναι η πατριωτική υποχρέωση να την περιφρουρείς έναντι οποιασδήποτε ξένης επιβουλής. Το καθήκον προς τον Οίκο καταλήγει σε κάτι στοιχειώδες, αλλά θεμελιακό: τη φυσική ευθύνη να διαιωνίζεις και όχι να εκριζώνεις τη γενιά σου, από τη μια και απότην άλλη το απαράβατο ηθικό καθήκον να ωφελείς και όχι να βλάπτεις (πόσο μάλλον να πολεμάς και να σκοτώνεις!) τους φίλους!

Τι είναι όμως ο οἶκος; Ο οἶκος είναι το σύνολο των μελών της οικογένειας, των προσώπων που εξαρτώνται από την οικογένεια (δούλων κλπ), καθώς και της περιουσίας που ανήκει στην οικογένεια. Οι οίκος δεν περιλαμβάνει μόνο τα εν ζωή άτομα· περιλαμβάνει και το γένος, το σύνολο των προγόνων, απέναντι στους οποίους διατηρεί κανείς ισόβιες υποχρεώσεις.

Οποιαδήποτε προσβολή εναντίον του οἴκου ή του γένους από μέλος του οίκου θεωρείται αδιανόητη, μιασματική, σύμφωνα με την αρχαία ελληνική ηθική – πόσο μάλλον το να χύσεις αδελφικό αίμα. Κι όμως συχνά οι συγκρούσεις συμφερόντων αφορούν ακριβώς σε άτομα του ιδίου γένους και του ιδίου Οίκου. Η τραγωδία εμμένει σε αυτό το σχήμα, ακριβώς εξαιτίας της τραγικής του δυναμικής.

Συνεπώς, η σύγκρουση Οίκος-Πόλη αντικατοπτρίζει τη σύγκρουση Άτομο-Συλλογικότητα, καθώς ο οίκος είναι μονάδα στο σύνολο της πόλεως. Όμως την ίδια στιγμή, όπως στην περίπτωση των Επτά, ο ίδιος ο Οίκος μπορεί να ενέχει τη σύγ-κρουση Άτομο-Συλλογικότητα, αν τα συμφέροντα του Ενός συγκρούονται με τα συμφέροντα του Γένους ως κοινότητας ανθρώπων.Αυτό ακριβώς συμβαίνει με τον Ετεοκλή και τον Πολυνείκη, όπως θα εξηγήσουμε παρακάτω.

Η ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΟΙΚΟΣ-ΠΟΛΙΣ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΡΟΪΟΝ

Από πού εκπορεύεται όμως πολιτισμικά-ιστορικά η αντίθεση ανάμεσα στον Οίκο και την Πόλη; Και κυρίως: γιατί ενδιαφέρει τόσο πολύ την τραγωδία;

Στην επική-ηρωική ηθική, η νομιμοφροσύνη έναντι των φίλων είναι κανονικά ισχυρότερη σε σχέση με τη νομιμοφροσύνη έναντι της πόλης. Παρά ταύτα, για τους λόγους που εξηγήσαμε, τα εγκλήματα κατὰ φίλων (φίλοι είναι οι εξ αίματος συγγενείς και λοιποί οικείοι) αποτελούν τη βάση των πλείστων τραγωδικών πλοκών. Παρομοίως, η επιδίωξη της ατομικής τιμῆς υπερέχει του συλλογικού συμφέροντος στο έπος. Κι όμως, όπου εμφανίζεται στην τραγωδία, ακόμη και σε ευγενείς ήρωες, όπως ο Αίαντας, η αξία αυτή είναι προβληματική. Γιατί;

Επειδή από τον 8^ο αιώνα και εξής, με την καθιέρωση της οπλιτικής φάλαγγας και ό,τι αυτή συνεπάγεται, το άτομο (συμπεριλαμβανομένων των παραδοσιακών αριστοκρατικών γενών) υπάγεται στο σύνολο, γίνεται μικρή ψηφίδα που συναπαρτίζει το ψηφιδωτό της Πόλεως-Κράτους. Με τον ὁπλίτην η αξία του ατόμου υποβαθμίζεται προς όφελος του συνόλου και την ίδια στιγμή τα άτομα εξισώνονται και ομογενοποιούνται. Οι τραγικές πλοκές αντλούν μυθολογικό υλικό από τον κόσμο του έπους και τις ηρωικές του αξίες κι όμως παίζονται σε ένα ιστορικό-πολιτικό πλαίσιο στο οποίο οι αξίες αυτές είναι πλέον ξένες, προβληματικές, ακόμη και επιζήμιες.

Γι᾽ αυτό τον ιστορικό λόγο, λοιπόν, το διπλό, εγγενώς συγκρουσιακό δίλημμα ανάμεσα στον Οίκο και την Πόλη, το Άτομο και τη Συλλογικότητα, διατρέχει την αρχαιοελληνική τραγωδία, η οποία εκμεταλλεύεται την αντιστροφή του επικού ηθικού παραδείγματος από την αρχαϊκή περίοδο και εξής, όλως ιδιαιτέρως στο δημοκρατικό αθηναϊκό πλαίσιο: στη δημοκρατική Αθήνα (οφείλουμε να) «είμαστε στο Εμείς και όχι στο εγώ» (Μακρυγιάννης). Αν ήθελε κανείς να ερμηνεύσει τους Επτά με ιστορικά-πολιτικά κριτήρια, θα μπορούσε να θεωρήσει ότι το έργο εξερευνά την ένταση ανάμεσα στις νέες δημοκρατικές δομές και την παλαιά, αριστοκρατική νομιμοφροσύνη προς το γένος, η οποία δεν είχε ακόμη εντελώς εξαλειφθεί στις αρχές της δεκαετίας του 460 π.Χ.

ΟΙ ΓΙΟΙ ΤΟΥ ΟΙΔΙΠΟΔΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΟΙΚΟΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΙΝ

Αν στους Επτά κυριαρχεί η κατάρα του Οιδίποδα, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στην τριλογία εν γένει βλέπουμε τις συνέπειες της άρνησης του Λαΐου να υπακούσει στον χρησμό του Απόλλωνα: ο Λάιος δεν έπρεπε να κάνει παιδιά, δηλαδή δεν έπρεπε να διαιωνίσει τον οίκο του, αν η Θήβα επρόκειτο να προκόψει. Η ουσιαστικότερη λοιπόν πτυχή της αντίθεσης «Οίκος εναντίον Πόλης» έχει να κάνει με το γεγονός ότι η ύπαρξη του Οίκου του Λαΐου και κυρίως η ανανέωσή του με καινούριους απογόνους από γενιά σε γενιά είναι ασυμβίβαστη με το υγιές μέλλον της Πόλης. Καθώς η εκάστοτε νέα γενιά Λαβδακιδών διαδέχεται την προηγούμενη, νέες συμφορές επισωρεύονται στις παλιές – κάθε φορά όμως πιο σκληρές και πιο επικίνδυνες για το συλλογικό συμφέρον.

Αποφασίζοντας να συγκρουστούν για τον θρόνο της Θήβας, Ετεοκλής και Πολυνείκης απαρνούνται το γένος τους και προτάσσουν την Πόλιν – ή ό,τι αυτοί φαίνεται να θεωρούν ως το κοινό συμφέρον. Κι όμως, εφόσον ο Πολυνείκης προτάσσει την Πόλη, πώς γίνεται να στρέφεται ενάντια σε αυτή; Ο Αμφιάραος φαίνεται να αναγνωρίζει μια βάση δικαίου στο παράπονο του Πολυνείκη, αν και τονίζει πως η πράξη του να στραφεί ενάντια στη Θήβα είναι αδιανόητη.

Η πράξη αυτή εκ πρώτης όψεως δείχνει όντως, ω της ειρωνείας, πατριωτική: αν ο Πολυνείκης είναι ο νόμιμος κληρονόμος του θρόνου, επιτιθέμενος κατά του αδελφού του αποκαθιστά την πολιτική τάξη παραμερίζοντας έναν σφετεριστή. Κι όμως η εισβολή στη θηβαϊκή γη παρουσιάζεται στο έργο ως ένα ακόμη έγκλημα κατὰ φίλων, ως προσβολή ενάντια στη Μάνα Γη — ανάλογο μάλιστα με την αιμομιξία του Οιδίποδα: επιτιθέμενος ενάντια στη μητρική του Γη ο Πολυνείκης είναι σαν να βιάζει το σώμα της μάνας που τον γέννησε.

Στην περίπτωση του Πολυνείκη, η αποκατάσταση της θέσης του στον οίκο και των συμφερόντων του στην Πόλη, όσο κι αν είναι αφεαυτής ίσως δίκαιη, είναι ασυμβίβαστη με την επιβίωση τόσο του Οίκου όσο της ίδιας της Πόλης. Αυτό γίνεται αμέσως φανερό, όταν κανείς παρατηρεί τους κομπασμούς των Επτά Λοχαγών, που σαν άγριες, ανεξέλεγκτες δυνάμεις βίας υπόσχονται ολοσχερή καταστροφή για την πόλη. Ο Πολυνείκης έχει κυριολεκτικά αμολήσει ενάντια στην πατρίδα του «τα σκυλιά του πολέμου», δυνάμεις υπεράνω του δικού του ελέγχου – αλλά ακοίμητοι φρουροί στα τείχη της Θήβας είναι οι θεοί κι αυτοί έχουν μεριμνήσει…

Όσο για τον Ετεοκλή, στο πρώτο μέρος του έργου παρουσιάζει κι αυτός την επιλογή του ως πατριωτικό καθήκον προς την Πόλη και προς τη Γη-Μητέρα: επιχειρεί δηλαδή και αυτός να υπεραπλουστεύσει την αδελφοκτόνο σύγκρουση σε ένα σαφές και εύκολο δίλημμα (αδελφός ή πατρίδα, γένος ή πόλις). Αγνοώντας ο ίδιος (αν και ο χορός δεν μας αφήνει να το υπερβούμε) το μιασματικό του παρελθόν και τη συμβολή του γένους του στη συμφορά που επέπεσε στη Θήβα, παρουσιάζει τον εαυτό του σαν τον ιδανικό καπετάνιο, που κρατά γερά το τιμόνι της πόλης και απειλεί με θάνατο όποιον αποσταθεροποιεί την άμυνα της χώρας και καταρρακώνει το ηθικό των αμυνομένων.

Τα πράγματα είναι σαφώς πιο περίπλοκα, βεβαίως. Αν ο Ετεοκλής ήταν πράγματι αφοσιωμένος στο πατριωτικό του καθήκον, θα όφειλε να προστατεύσει τον εαυτό του την κρίσιμη ώρα, ώστε να μην αφήσει την πόλη ακέφαλη ενώπιον του κινδύνου. Και όμως: στο δεύτερο μέρος του έργου, αν και συνειδητοποιεί εν τέλει ότι δεν πρόκειται να επιβιώσει, αποφασίζει να συγκρουστεί με τον αδελφό του.

ΑΙΣΧΥΛΕΙΟΣ ΕΤΕΟΚΛΗΣ ΚΑΙ ΟΜΗΡΙΚΟΣ ΕΚΤΟΡΑΣ

Τι συμβαίνει ακριβώς εδώ; Ενεργεί υπό την επήρεια της Κατάρας; Η απάντηση, όπως είπαμε, είναι σαφώς Ναι, αλλά όχι αποκλειστικά. Στο σημείο αυτό, παρά τις αντίθετες προτροπές του χορού, ο Ετεοκλής προβαίνει σε επιλογή ανάλογη με αυτήν του Έκτορα στο τέλος της Ιλιάδας. Ο ιλιαδικός Έκτορας, αν και ξέρει ότι ο Αχιλλέας δεν μπορεί παρά να τον καταβάλει στη μονομαχία, προτάσσει την (ατομική) ηρωική του τιμή και επιλέγει την προσωπική του υστεροφημία παρά τη ζωή μέσα στην ντροπή της ήττας και της ταπείνωσης. Με παρόμοιο τρόπο, αναφερόμενος στην εὔκλειαν, δικαιολογεί και ο Ετεοκλής την επιλογή του.

Πρέπει όμως να τονίσουμε ότι υπάρχουν δύο μεγάλες διαφορές ανάμεσα στον Ετεοκλή και τον Έκτορα, η μία από τις οποίες είναι εις βάρος του Ετεοκλή αλλά η άλλη, απροσδόκητα, υπέρ του.

Είναι εις βάρος του Ετεοκλή ότι δεν κατανοεί πως το να χύσεις αδελφικό αίμα, όπως αναφέραμε πιο πάνω, δεν περιποιεί τιμήν και δεν εξασφαλίζει ηρωική υστεροφημία. Όπως επισημαίνει και ο χορός στην Έξοδο, κάτι τέτοιο αποτελεί μίασμα, που δεν ξεπλένεται με τίποτα. Ο Ετεοκλής τελεί σε πραγματική τραγική πλάνη. Δεν είναι ατιμία ως βασιλιάς να προστατεύσεις τον εαυτό σου, ώστε να νικήσεις, και δεν είναι τιμή να σκοτώσεις τον ομομήτριο και ομοπάτριο αδελφό σου. Είναι λες και μια ανώτερη δύναμη τον σπρώχνει προς την καταστροφή. Και αυτό ακριβώς είναι που συμβαίνει. Εξαρχής, όσο κι αν προβαίνει σε συνειδητές επιλογές, ο Ετεοκλής υποκινείται (και) από την πατρική κατάρα. Όπως προαναφέραμε, οι δύο αυτές δυνάμεις, η θεϊκή επήρεια και η ανθρώπινη βούληση, δεν είναι ασυμβίβαστες μεταξύ τους.
Η προηγούμενη παρατήρηση μας βοηθά να ανακαλύψουμε πού έγκειται η υπέρ του Ετεοκλή διαφορά ανάμεσα στη δική του απόφαση και σε εκείνην του Έκτορα. Όπως παρατηρεί τόσο η Εκάβη όσο και ο Πρίαμος στην Ιλιάδα, η απόφαση του Έκτορα να μονομαχήσει με τον Αχιλλέα, για να περιφρουρήσει τη δική του ηρωική αξιοπρέπεια (τιμήν) ισοδυναμεί με τη θανατική καταδίκη της Τροίας. Στην Ιλιάδα η άλωση της πόλης δεν συμπεριλαμβάνεται στην ομηρική αφήγηση, η οποία τελειώνει με την ταφή του Πρίγκιπα-Διαδόχου – κι αυτό για τον λόγο που είπαμε: με το που πέφτει ο Έκτορας πέφτει και η Τροία. Αντιθέτως, ο μόνος τρόπος να σωθεί η Θήβα είναι να πέσει ο βασιλιάς της και να συμπαρασύρει στον θάνατο τον αδελφό του. Άρα, σε αντίθεση με την επιλογή του Έκτορα, τα ατομικά προτάγματα του Ετεοκλή λειτουργούν στους Επτά — παραδόξως και τραγικώς — εναντίον του οίκου και του γένους και υπέρ της πόλης.

ΠΡΟΣΗΛΩΣΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΝ

Στους Επτά η σύγκρουση του ατόμου με το γένος του φαίνεται να προκύπτει εξαιτίας της προσήλωσης του Ετεοκλή και του Πολυνείκη στην Πόλη αντί στο γένος. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό είναι απατηλό: τόσο ο Ετεοκλής όσο και ο Πολυνείκης εμφορούνται από εμμονή για την παρακαταθήκη του Οιδίποδα, η οποία εκπορεύεται αφενός από τον εγωισμό και την απληστία τους, αφετέρου όμως, ταυτόχρονα και ισοδύναμα, από τη μαγνητική έλξη της Κατάρας, που τους τραβά προς τον γκρεμό.

Τα συμφέροντά τους αντιφάσκουν με τα συμφέροντα του Οίκου, αφού δεν είναι δυνατόν και ο Οίκος να παραμείνει ακέραιος και αυτοί να ικανοποιηθούν: θάνατος ή εξορία του ενός από τους δύο είναι η έκβαση που φαντάζεται ο Πολυνείκης για τη σύγκρουση. Παραδόξως, όμως, έστω και αν είναι ατομικιστικά, συνάδουν με τα συμφέροντα της Πόλης.

Ετεοκλής και Πολυνείκης, παρασυρμένοι από την Κατάρα, καμουφλάρουν την προσωπική τους διαμάχη ως υπεράσπιση της πατρίδας και της νομιμότητας. Λειτουργούν για το Άτομο και όχι για την Κοινότητα. Οι θεατές, όμως, γνωρίζουν ότι η εγωιστική τους εμμονή θα ωφελέσει την Κοινότητα, διότι οδηγεί στον αφανισμό του μιασματικού οίκου του Οιδίποδα.

Συμπεριφερόμενος «εγωιστικά», κόντρα στις παραινέσεις του χορού, ο καπετάν-Ετεοκλής δεν εγκαταλείπει πράγματι το καράβι της πολιτείας· αντιθέτως, τότε είναι που το οδηγεί σε αληθινά ασφαλείς λιμένες. Αυτό είναι το μεγάλο παράδοξο των Επτά: ο Ετεοκλής πρέπει να εγκαταλείψει την Πόλη, προκειμένου να τη σώσει· πρέπει να προτάξει το Εγώ, ώστε να κερδίσει το Εμείς (στην πραγματικότητα το «Εκείνοι», καθώς ο Ετεοκλής δεν μπορεί να είναι ποτέ μέτοχος της χαράς και της νίκης…).

Και από την άλλη: το ότι στις ψυχές και των δύο αδελφών προέχει η Πόλις, έστω με τον λοξό και τον μάλλον υποκριτικό τρόπο που προέχει, είναι τελικά κάτι σωτήριο για τη Θήβα: έτσι μονάχα αναστρέφεται η βλαβερή συμπεριφορά του Λαΐου, ο οποίος είχε προτάξει το γένος εις βάρος της πόλης. Τα πρωτεία της κοινότητας έναντι του ατόμου είναι ξεκάθαρα στους Επτά. Κι αυτό είναι κάτι που ο Αθηναίος του 5^ου αιώνα θα το καταλάβαινε πολύ καλά.

Η πιο πατριωτική πράξη του Ετεοκλή, λοιπόν, δεν είναι η απόφασή του να κρατήσει γερά το δοιάκι της Πόλης, αλλά η απόφασή του να το εγκαταλείψει, προκειμένου να ικανοποιήσει τη δορίμαργον ἄταν που τον έχει κατακλύσει χάρη στην επενέργεια της Κατάρας. Ο Ετεοκλής υπηρετεί καλύτερα την πόλη, όταν αποφασίζει να υπηρετήσει αποκλειστικά τον εαυτό του· προάγει το δημόσιο συμφέρον, όταν προκρίνει την ατομική ηρωική επιταγή της τιμῆς.

Η πιο σωτήρια πράξη του Ετεοκλή για την Πόλη είναι η στιγμή στην οποία συμβάλλει στον αφανισμό του Οίκου και του Γένους στον οποίο ανήκει – γιατί ο Οίκος του Λαΐου είναι αμετάκλητα καταδικασμένος από τους θεούς και το Γένος του Οιδίποδα είναι αθεράπευτα στιγματισμένο από την αιμομιξία. Αυτός ο ασταθής οίκος και αυτό το άρρωστο γένος πρέπει να αφανιστεί, ώστε να σωθούν οι υγιείς και ευσταθείς οίκοι των λοιπών υπερασπιστών της Πόλης, της Μάνας Θήβας.