Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (3.4) Μεταβατικό επεισόδιο (780-1039 Στ.)

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία, Αριστοφάνης, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Νεφέλες, Πρόγραμμα "Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό", Στρεψιάδης, Σωκράτης, Σοφιστές, Φροντιστήριο, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση

ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ:

Το επεισόδιο αυτό μεσολαβεί ανάμεσα στην Παράβαση και τον Επιρρηματικό Αγώνα μεταξύ Δίκαιου και Άδικου Λόγου. Ο Στρεψιάδης αποτυγχάνει οριστικά ως μαθητής και — με συμβουλή των Νεφελών αυτή τη φορά — στρέφεται ξανά προς την αρχική (και λογική) του επιλογή, τον Φειδιππίδη. Ο Στρεψιάδης καταφέρνει αυτή τη φορά να πείσει τον γιο του να φοιτήσει στη θέση του κοντά στον Σωκράτη — παραδόξως, αφού ουσιαστικά δεν χρησιμοποιεί κανένα καινούριο επιχείρημα, πέρα από την πρακτική επίδειξη των (αμφίβολων) αγαθών που επιφυλάσσουν οι σπουδές στο Φροντιστήριο.

Βάσει αυτού υποψιαζόμαστε και πάλι ότι ο ρόλος των Νεφελών στην αλλαγή στάσης του Φειδιππίδη είναι πιο ουσιαστικός από ό,τι φαίνεται και ότι οι Νεφέλες έχουν κάποιο κρυφό σχέδιο, που αναμένουμε να αποκαλυφθεί.

Η ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗ

Η επίσημη μαθητεία του Στρεψιάδη ξεκινά με το ξέσπασμα του Σωκράτη, που αγανακτεί για την ανικανότητα του καινούριου του μαθητή να συγκρατήσει στη μνήμη του οποιαδήποτε ουσιαστική γνώση. Σύντομα αποδεικνύεται ότι αιτία γι᾽ αυτό δεν είναι μόνο η προχωρημένη ηλικία και το αδύναμο μυαλό του γέροντα, αλλά και το γεγονός ότι δεν αντιλαμβάνεται πώς τον εξυπηρετεί στην κατάστασή του μια διδασκαλία περί μέτρων και ρυθμών ή για τα γραμματικά γένη των ζώων και των κυρίων ονομάτων.

Επιτέλους ο Σωκράτης επιτρέπει στον Στρεψιάδη να ασχοληθεί με το πρόβλημα που τον καίει, αλλά τα αποτελέσματα είναι αποκαρδιωτικά. Στην αρχή ο Στρεψιάδης υποφέρει τα πάνδεινα από τους κοριούς που κατακλύζουν το ντιβάνι στο οποίο ο Σωκράτης τον ξαπλώνει. Αργότερα, οι λύσεις που βρίσκει είναι τόσο βλακώδεις που προκαλούν την έκρηξη του Σωκράτη: «Πώς να αποφύγω τους δανειστές μου;», διερωτάται ο Στρεψιάδης· α, θα παγιδεύσω τη σελήνη σ᾽ ένα κουτί κάνοντας μάγια! («Ωραία!», αναφωνεί ο Σωκράτης, μάλλον με ειρωνική συγκατάβαση). «Πώς να αποφύγω την καταδίκη, όταν δεν έχω μάρτυρες υπεράσπισης;»· εύκολο, θα πάω να κρεμαστώ!

Ο Σωκράτης αποσύρεται εκνευρισμένος και ο Στρεψιάδης στρέφεται προς τις Νεφέλες, οι οποίες τον συμβουλεύουν να επιστρέψει στην αρχική του ιδέα, να εγγράψει στο Φροντιστήριο τον Φειδιππίδη. Οι Νεφέλες θεωρούν ότι ο Σωκράτης τους οφείλει ευγνωμοσύνη γι᾽ αυτή τη νέα ευκαιρία που του διάνοιξαν.

Ο Φειδιππίδης συνεχίζει να αντιστέκεται, όπως και στην αρχή της κωμωδίας, αφού δεν μπορεί να καταλάβει τι μανία είναι αυτή που κατέλαβε τον πατέρα του γι᾽ αυτούς τους παλαβούς απατεώνες, που διδάσκουν με το αζημίωτο τις διαφορές ανάμεσα στον «γλάρο» και τη «γλαρίνα»! Στο τέλος, όμως, αν και ο Στρεψιάδης δεν επιστρατεύει κάποιο καινούριο μέσο πειθούς, παρά μόνο το γνωστό μείγμα από παρακάλια και απειλές, ο Φειδιππίδης υποκύπτει.

Στην τελευταία σκηνή της ενότητας, η οποία αποτελεί τη γέφυρα προς τον Επιρρηματικό Αγώνα, ο νεαρός συναντά τον Σωκράτη. Ο φιλόσοφος διαπιστώνει αρχικά πως και το νεαρό βλαστάρι της οικογένειας στερείται βασικών προσόντων (όπως η στοιχειώδης ικανότητα να αρθρώνει σωστά τον λόγο), αλλά κατόπιν της επιμονής του Στρεψιάδη, και επειδή δεν υπάρχει τίποτε στο Φροντιστήριο που να μην διορθώνεται με λίγα… μετρητά, ο Σωκράτης αποφασίζει να τον εμπιστευτεί στον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο, οι οποίοι θα αναλάβουν την εκπαίδευσή του.

Εξώφυλλο

Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΣΤΟ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Ο Σωκράτης μέχρι τώρα εμφανιζόταν ως μείγμα Σοφιστή και φυσικού φιλοσόφου. Στη σκηνή αυτή, όπου εμβαθύνουμε πια στη μαθητεία του Στρεψιάδη, ενώ πλησιάζει και η μεγάλη στιγμή του Επιρρηματικού Αγώνα, εμφανίζεται με αμιγώς σοφιστικά ενδιαφέροντα: την ποίηση, τη γλώσσα και τη δικανική ρητορική.

Ο φιλοσοφικός συγκρητισμός που διέπει τον χαρακτήρα του Σωκράτη ολοκληρώνεται. Άλλωστε, όπως είπαμε, είναι προφανές ότι στο μυαλό του Αριστοφάνη — έστω, αυτό εξυπηρετεί τους κωμικούς του σκοπούς στο προκείμενο έργο — Σωκράτης, Σοφιστές και Φυσικοί Φιλόσοφοι «βλάπτουν κ᾽ οι τρεις των την Αθήνα το ίδιο»…

Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ “ΝΕΦΕΛΩΝ” ΣΤΟ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Ο ρόλος των Νεφελών στην ενότητα αυτή είναι περιορισμένος ποσοτικά, αλλά πολύ ουσιαστικός. Οι Νεφέλες πείθουν τον Στρεψιάδη να επιστρέψει στην αρχική του ιδέα. Η συμβουλή τους ενέχει δύο «περίεργα» στοιχεία, ενόψει του τι θα ακολουθήσει και κυρίως του ποια θα είναι η τελική έκβαση αυτής της ιστορίας.

Πρώτον, οι Νεφέλες παρουσιάζουν στον Σωκράτη ως επιτυχία και ως ευκαιρία τη μοιραία εγγραφή του Φειδιππίδη στο Φροντιστήριο και του ζητούν να τους αποδώσει ευγνωμοσύνη.
Δεύτερον, προκαταλαμβάνουν τη θετική ανταπόκριση του νεαρού, κάτι που καθίσταται ακόμη πιο αξιοπρόσεκτο, όταν στην επόμενη σκηνή αντιλαμβανόμαστε ότι ο Στρεψιάδης δεν έχει κάτι καινούριο να πει για να τον πείσει, αλλά απλά επαναλαμβάνει — αυτή τη φορά με επιτυχία — τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε στον Πρόλογο. Οι Νεφέλες συνεχίζουν να αποτελούν μεγάλο αίνιγμα για τους θεατές.

Ο ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ ΣΤΟ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Ο Φειδιππίδης εμφανίζεται όπως ακριβώς και στον Πρόλογο: θρασύς, επιθετικός, κυνικός και ειρωνικός τόσο απέναντι στον Στρεψιάδη όσο και τον Σωκράτη. Κατά περίεργο και εκ πρώτης όψεως δυσεξήγητο τρόπο, όμως, εδώ είναι δεκτικός στις προτροπές του πατέρα του.

Τη συμπεριφορά του δεν μπορούμε να την ερμηνεύσουμε απλά ως αποτέλεσμα κωμικής άδειας (δηλαδή ως κάτι που συμβαίνει επειδή έτσι βολεύει την εξέλιξη της κωμικής ιστορίας). Ο προσεκτικός θεατής αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει κάτι βαθύτερο εδώ, που προφανώς έχει να κάνει με τον ρόλο των Νεφελών.

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

ΤΟ ΝΤΙΒΑΝΙ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Το κωμικότερο στοιχείο της σκηνοθεσίας στην ενότητα είναι η εικόνα του Στρεψιάδη να ξαπλώνει στο «ντιβάνι της σκέψης». Η επιλογή αυτή συνδέει στενά τη συγκεκριμένη σκηνή με τον Πρόλογο της κωμωδίας: και εδώ, όπως κι εκεί, ο Στρεψιάδης στριφογυρίζει ακατάπαυστα στο στρώμα του, μόνο που εδώ δεν τον δαγκώνουν μόνο μεταφορικά τα χρέη, τα παχνιά και οι δικαστικοί κλητήρες, αλλά επίσης, κυριολεκτικότατα, οι αχόρταγοι κοριοί, που, όπως είναι φυσικό, κατακλύζουν τόσο το στρώμα όσο και τα σκεπάσματά του (στο Φροντιστήριο ασχολούνται με οτιδήποτε άλλο εκτός από τη φασίνα και την υγιεινή).

Η σκοπιμότητα αυτής της επιλογής είναι διπλή:

Από τη μια, ενισχύονται οι υποψίες μας ότι με την καταφυγή του στον Σωκράτη ο Στρεψιάδης δεν έχει βελτιώσει, αντιθέτως έχει δυσχεράνει ακόμη περισσότερο τη θέση του.
Από την άλλη οι σκηνοθετικές ομοιότητες με τον Πρόλογο μας προετοιμάζουν για τη δεύτερη συνάντηση του Στρεψιάδη με τον γιο του, η οποία αυτή τη φορά θα φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα — μόνο που ο Στρεψιάδης θα αργήσει να καταλάβει τι ακριβώς έχει «καταφέρει».