Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (6) Ερωτήσεις κατανόησης και εμβάθυνσης

Tags

Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία, Αριστοφάνης, Νεφέλες, Πρόγραμμα "Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό", Στρεψιάδης, Σωκράτης, Σοφιστές, Φειδιππίδης, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση

Οι παρακάτω ερωτήσεις σκοπό έχουν να βοηθήσουν τους φοιτητές που μελετούν τις Νεφέλες να κατανοήσουν και να εμβαθύνουν στο έργο.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ:

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Αναφερθείτε στο ιστορικό της διδασκαλίας των Νεφελών:
1. Ποια εκδοχή του έργου έχουμε σήμερα στα χέρια μας; Βάσει ποιων τεκμηρίων οδηγούμαστε σε αυτό το συμπέρασμα;
2. Ποιες είναι οι σημαντικότερες αποκλίσεις ανάμεσα στις διάφορες εκδοχές του έργου;
3. Ποιοι λόγοι οδήγησαν πολλούς μελετητές στην πεποίθηση ότι η εκδοχή που έχουμε στα χέρια μας δεν διδάχθηκε ποτέ;
Σε τελική ανάλυση, δικαιολογείται η άποψη ότι οι Νεφέλες είναι η «κωμωδία της κρίσης»; Αν ναι, ποια είναι τα πραγματικά και ποια μόνο τα επιφανειακά επίπεδα στα οποία η κρίση αυτή εκδηλώνεται;
Πώς τεκμαίρεται η άποψη ότι οι Νεφέλες αποτελούν ειρωνική, μαύρη κωμωδία;
Πόσο ανταποκρίνεται ο τίτλος του έργου στην πλοκή και τη θεματολογία της Κωμωδίας;
Πόσο «τυπικός» είναι ο χορός των Νεφελών σε σχέση με τον συνήθη ρόλο του χορού στον Αριστοφάνη;
Ποιες ιδιομορφίες παρουσιάζουν οι Νεφέλες σε επίπεδο δομής συγκριτικά με τον θεωρητικό τύπο της Παλαιάς Κωμωδίας; Πώς εξηγούνται αυτές οι ιδιαιτερότητες;
Περιγράψτε το σκηνικό των Νεφελών αναφερόμενοι τόσο στον σκηνικό όσο και στον εξωσκηνικό χώρο, δηλαδή τόσο στον χώρο που είναι ορατός στους θεατές, όσο και σε αυτόν που καλούνται να ανασυγκροτήσουν στη φαντασία τους μέσω του λόγου.[1]
Αναφερθείτε στα πιο ενδιαφέροντα και ευρηματικά στοιχεία της σκηνοθετικής τεχνικής του Αριστοφάνη στις Νεφέλες.
Πρωταγωνιστής («κωμικός ήρωας») των Νεφελών είναι ο Στρεψιάδης:
1. Αναφερθείτε στην καταγωγή, καθώς και στην οικογενειακή, την κοινωνική και την οικονομική του κατάσταση.[2]
2. Ποια είναι η προφανής (αλλά εν τέλει μόνο επιφανειακή) αιτία για τα προβλήματα που τον κατατρύχουν;
3. Ποιες ενδείξεις μάς παρέχει ο Αριστοφάνης στον Πρόλογο για το ενδεχόμενο μια βαθύτερη παθογένεια, η οποία εντοπίζεται τόσο στον χαρακτήρα του Στρεψιάδη όσο και στο ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό του περιβάλλον, να προκαλεί αυτή την ανωμαλία;
4. Ποια στοιχεία στο κείμενο μας βοηθούν να ανασυγκροτήσουμε τη βασική οπτική του Στρεψιάδη για τον κόσμο και τη ζωή;
5. Για τι είδους ἦθος (ροπή προς το καλό ή το κακό) μας προκαταλαμβάνει το «ομιλούν όνομα» του πρωταγωνιστή;[3] Πόσες φορές και με με ποιους διαφορετικούς τρόπους δικαιώνεται αυτό το nomen omen, καθώς εκτυλίσσεται η πλοκή;
6. Τι είναι αυτό εν τέλει που διαφοροποιεί κάθετα, αφενός τον Στρεψιάδη από τον τυπικό αριστοφανικό ήρωα, αφετέρου την Κωμική Ιδέα των Νεφελών από την τυπική αριστοφανική Κωμική Ιδέα;
7. Με ποιο άλλο χαρακτήρα των Νεφελών ο Στρεψιάδης φαίνεται να έχει εμφανείς ομοιότητες, αλλά και ουσιώδεις διαφορές; Σε τι συμπεράσματα μας οδηγεί αυτό;
Ποιες θεατρικές ιδιαιτερότητες της Παλαιάς Κωμωδίας αποκαλύπτει η σκηνική τεχνική του Προλόγου των Νεφελών, ιδιαίτερα ο τρόπος με τον οποίο ο Αριστοφάνης χειρίζεται εδώ τον σκηνικό χώρο;
Πέρα από τον Στρεψιάδη, στον Πρόλογο κυριαρχούν: (α) η γυναίκα του, η οποία δεσπόζει παρά τη φυσική της απουσία και (β) ο γιος του Φειδιππίδης.
1. Τι γνωρίζουμε για αυτά τα δύο πρόσωπα, τον χαρακτήρα τους και την κοινωνική τους συμπεριφορά;
2. Για ποιο λόγο η γυναίκα του Στρεψιάδη παραμένει ανώνυμη; Γιατί κατά τη γνώμη σας δεν εμφανίζεται ποτέ στη σκηνή; Υπάρχει οποιαδήποτε διασύνδεση ανάμεσα σε αυτό το γεγονός και στο ότι, πέραν των Νεφελών, οι οποίες τύποις είναι θηλυκές θεότητες, δεν υπάρχει ούτε ένας γυναικείος χαρακτήρας στο έργο;
3. Ποιο στοιχείο καθιστά τη σχέση του Στρεψιάδη με τη γυναίκα του προβληματική; Τι μας αποκαλύπτει το γεγονός αυτό για τον χαρακτήρα του ιδίου του Στρεψιάδη και για την ικανότητά του να διαχειριστεί τα του οίκου του — πάντα στο πλαίσιο της πατριαρχικής πολιτικής ιδεολογίας;
4. Τι μας αποκαλύπτει το «ομιλούν όνομα» του Φειδιππίδη για τον χαρακτήρα και τις συνήθειές του; Τι μας λέει επίσης ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς του κατέληξαν σε αυτό το όνομα;
5. Με ποιο άλλο χαρακτήρα της κωμωδίας ο Φειδιππίδης φαίνεται να έχει εμφανείς ομοιότητες, αλλά και ουσιώδεις διαφορές;
Για ποιο λόγο απορρίπτει ο Φειδιππίδης την πρόταση του πατέρα του να φοιτήσει στο Φροντιστήριο; Δεν είναι περίεργο ότι λίγο αργότερα θα την αποδεχθεί, παρά το γεγονός ότι ο Στρεψιάδης δεν προσκομίζει στην πραγματικότητα κανένα καινούριο επιχείρημα;[4]
Αναφερθείτε στο Φροντιστήριο του Σωκράτη:
1. Ποιος εισάγει τον Στρεψιάδη στον παράδοξο αυτό κόσμο και πώς; Σε τι διαφέρει από τους υπόλοιπους συναδέλφους του;
2. Ποια σκηνικά ευρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοφάνης, για να ενισχύσει την κωμική εντύπωση που μας προκαλεί το Φροντιστήριο;
Το Φροντιστήριο και το θείο:
1. Ποια είναι η σχέση του Σωκράτη με το παραδοσιακό Ολύμπιο πάνθεον;
2. Ποιες υποτιθέμενες εκλεκτικές συγγένειες ανάμεσα στον ίδιο και τη διδασκαλία του πείθουν τον Σωκράτη να επιλέξει τις Νεφέλες ως θεές-προστάτιδες του Φροντιστηρίου;
3. Ποιες άλλες «θεότητες» λατρεύονται στο Φροντιστήριο και γιατί;
Ποιο σκηνικό αντικείμενο, διαρκώς παρόν ενώπιον των θεατών, απεικονίζει συνεκδοχικά τη θεολογία (ακριβέστερα, «θεολογία») του Φροντιστηρίου; Με ποιο άλλο επίσης διαρκώς ορατό σκηνικό αντικείμενο έρχεται σε αντίθεση;
Περιγράψτε την είσοδο των Νεφελών στην Πάροδο:
1. Ποιες σκηνοθετικές ιδιαιτερότητες παρουσιάζει;
2. Ποια αντίδραση προκαλεί η είσοδός τους στον Στρεψιάδη;
3. Ποια παράδοξα περιλαμβάνει το περιεχόμενο του εισοδίου τους άσματος;
Ποια είναι η στάση των Νεφελών απέναντι στον Στρεψιάδη κατά την Πάροδο; Πώς συνάδει, αν συνάδει, με το περιεχόμενο του εισοδίου τους άσματος;
Με ποιο τρόπο σκηνοθετεί ο Αριστοφάνης την είσοδο του Σωκράτη στη σκηνή; Ποιες δραματουργικές σκοπιμότητες εξυπηρετεί αυτή η σκηνοθεσία πέρα από το προφανές κωμικό της αποτέλεσμα; Συγκεκριμένα:
1. Πώς αναδεικνύει τον χαρακτήρα και τη διδασκαλία του Σωκράτη;
2. Πώς διαμορφώνει, αξιοποιώντας τις προσεγγιστικές σχέσεις (proxemics), δηλαδή το πώς οι ηθοποιοί τοποθετούνται στον χώρο ο ένας σε συνάρτηση με τον άλλο, σαφή ιεραρχία στη σχέση του Σωκράτη με τον Στρεψιάδη αλλά και με τους μαθητές του Φροντιστηρίου;
3. Με ποια άλλη, κατοπινή σκηνή του έργου διασυνδέεται, πώς ακριβώς και γιατί;
Ο Σωκράτης των Νεφελών είναι ταυτόχρονα: (α) ο κωμικός τύπος του ἀλαζόνος (β) καρικατούρα πνευματικού ανθρώπου με σύμμεικτα στοιχεία, αφενός από τις λαϊκές αντιλήψεις για τους σοφιστές, αφετέρου από τη διδασκαλία ορισμένων σύγχρονών του φυσικών (ούτω καλούμενων συμβατικά «προσωκρατικών») φιλοσόφων· και (γ) κωμικώς διαστρεβλωμένη εκδοχή του ιστορικού Σωκράτη. Τεκμηριώστε την άποψη αυτή.
Ποια είναι η τύχη του Στρεψιάδη ως μαθητή του Φροντιστηρίου; Για ποιους βαθύτερους λόγους τού συμβαίνει ό,τι του συμβαίνει;
Περιγράψτε τα δρώμενα στον Α᾽ Επιρρηματικό Αγώνα, δηλαδή τη διαμάχη μεταξύ του Δίκαιου και του Άδικου Λόγου (ακριβέστερα του «Ισχυρού» και του «Αδύναμου» Επιχειρήματος):
1. Ασχοληθείτε ιδιαίτερα με τη σκηνοθεσία της σκηνής: πώς μοιάζουν οι Δύο Λόγοι, τι φοράνε και ποιους θυμίζουν πιθανότατα; Πώς ανταποκρίνεται η εξωτερική τους εμφάνιση στο περιεχόμενο του λόγου τους και στο εκπαιδευτικό μοντέλο που ο καθένας τους εκπροσωπεί;
2. Πώς να ερμηνεύσουμε το γεγονός ότι και οι δύο, όχι μόνο ο Άδικος Λόγος, βρίσκονται στην υπηρεσία του Σωκράτη, ενώ κατοικοεδρεύουν μάλιστα στο Φροντιστήριο, από το οποίο αμφότεροι μπαίνουν στη σκηνή και προς το οποίο βγαίνουν;
3. Ποιος από τους δύο βγαίνει νικητής και γιατί;
4. Πόσο «δίκαιος», δηλαδή πειστικός και ταιριαστός για τον Φειδιππίδη, είναι πράγματι ο Δίκαιος Λόγος; Σε ποιο συμπέρασμα μάς οδηγεί αυτό;
Σχετικά με την Α᾽ Παράβαση:
1. Ποια είναι η στάση των Νεφελών στην Α᾽ Παράβαση; Σε τι αναφέρονται και με ποιου/ποιων τη φωνή μιλούν; Πώς συνάδει το περιεχόμενο του λόγου τους με τη στάση τους μέχρι τώρα;
2. Υπάρχει οποιαδήποτε διασύνδεση ανάμεσα στο περιεχόμενο της Παράβασης και τη γενικότερη πλοκή και θεματολογία του έργου; Αν ναι, πού ακριβώς εντοπίζεται;
Ποια είναι η άμεση επίπτωση της μαθητείας του Φειδιππίδη στο Φροντιστήριο στη συμπεριφορά του Στρεψιάδη;
1. Τι προοιωνίζεται για το όχι και τόσο μακρινό μέλλον του η στάση που τηρεί;
2. Σε ποιο βαθμό η στάση αυτή δικαιολογεί το τι πρόκειται να του συμβεί λίγο αργότερα;
Περιγράψτε τη σκηνοθεσία και τα δρώμενα στον Β᾽ Επιρρηματικό Αγώνα μεταξύ Στρεψιάδη και Φειδιππίδη:
1. Ποια είναι η αιτία του καυγά και ποιο το αποτέλεσμά του;
2. Τι μας λέει το όλο γεγονός για τον Φειδιππίδη;
3. Ποια επίδραση έχει το αποτέλεσμα του Αγώνα στον Στρεψιάδη;
Ποια είναι η στάση των Νεφελών απέναντι στον Στρεψιάδη αμέσως μετά τη λήξη του Β᾽ Επιρρηματικού Αγώνα; Πώς εξηγούν τη στάση τους οι ίδιες οι Νεφέλες;
Περιγράψτε το περιεχόμενο της Β᾽ Παράβασης. Πρόκειται για ιντερμέδιο στη δράση ή μήπως συνδέεται, εμμέσως πλην σαφώς, με τη θεματολογία του έργου;
Οι συνέπειες του Β᾽ Επιρρηματικού Αγώνα:
1. Προς τα πού στρέφει την οργή του για όσα συνέβησαν ο Στρεψιάδης; Προς τα πού δεν τη στρέφει;
2. Τι αποφασίζει να πράξει και τι να μην πράξει;Με ποιο τέχνασμα δικαιολογεί και δικαιώνει την απόφασή του;
3. Σε ποια καθοριστικής σημασίας παρανάγνωση σχετικά με αυτό το τέχνασμα προβαίνουν πολλοί σύγχρονοι σκηνοθέτες; Πώς και γιατί αλλοιώνουν καθοριστικά το νόημα του έργου με τον τρόπο αυτό;
Αναφερθείτε στην Έξοδο:
1. Ποια είναι η σχέση μεταξύ Σωκράτη και Στρεψιάδη κατά την Έξοδο; Πώς αποτυπώνεται η σχέση αυτή θεατρικά; Ποια προηγούμενη σκηνή ανακαλείται;
2. Ποια είναι η τύχη του Σωκράτη και ποια των μαθητών του; Πώς εξηγείται αυτή η διαφορά;
3. Τι συμβαίνει στον Φειδιππίδη στο τέλος του έργου; Τι συμπέρασμα οφείλουμε να βγάλουμε απ᾽ αυτό;
Η εκδίκηση του Στρεψιάδη:
1. Πόσο καθαρτική είναι εν τέλει η εκδίκηση του Στρεψιάδη, τροποντινά ο «καυτηριασμός της πληγής» που κατάφερε στο σώμα της Αθήνας ο Σωκράτης και η διδασκαλία του; Με άλλα λόγια, πόσο καλύτερος γίνεται ο κόσμος μετά την τιμωρία του Σωκράτη;
2. Πόσο συνάδει το τέλος των Νεφελών με το θεατρικό είδος της κωμωδίας;
3. Θα μπορούσε να ισχύσει η άποψη ότι ενδεχομένως ένας από τους λόγους που η αναθεωρημένη εκδοχή του έργου δεν διδάχθηκε ποτέ είναι και η δυσκολία να παρασταθεί η τελική σκηνή με τα τότε τεχνικά μέσα;

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] O χώρος που βρίσκεται πέραν του οπτικού πεδίου των θεατών διακρίνεται σε κάποιες περιπτώσεις σε «εξωσκηνικό» και «διηγητικό»: ο πρώτος όρος αναφέρεται στο πεδίο που άπτεται άμεσα της σκηνής (π.χ. το εσωτερικό ενός σπιτιού), ενώ ο όρος «διηγητικός χώρος» αναφέρεται σε πιο μακρινές τοποθεσίες.

[2] Ο Στρεψιάδης αποτελεί μία από τις πρώτες σωζόμενες αποτυπώσεις ενός κωμικού τύπου, ο οποίος θα αποκρυσταλλωθεί ευκρινέστερα στη Μέση Κωμωδία. Πρόκειται για τον τύπο του ἀγροίκου (ὁ ἄγροικος), δηλαδή του αγράμματου χωριάτη, που συναγελάζεται με τους πονηρούς τύπους της πόλης (τις εταίρες, τους φιλοσόφους ή άλλους) και πέφτει θύμα της ανοησίας του. Για τον ἄγροικο στην αρχαία κωμωδία μπορείτε να συμβουλευθείτε αυτό το άρθρο του Ι. Μ. Κωνσταντάκου.

[3] «Ομιλούν» αποκαλείται το όνομα που αποκαλύπτει κάτι από τη φύση του φορέα του. Δεν είναι, φυσικά, η πρώτη φορά που ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί ομιλούντα ονόματα: χαρακτήρες όπως ο Δικαιόπολις, οι Βδελυκλέων και Φιλοκλέων, o Τρυγαίος, οι Πεισέταιρος και Ευελπίδης, η Λυσιστράτη, έχουν επίσης ομιλούντα ονόματα. Τους συμβολισμούς που κρύβει η ονοματολογία στον Αριστοφάνη αναλύει επισταμένα η Νικολέττα Καναβού στο βιβλίο της Aristophanes᾽ Comedy of Names: A Study of Speaking Names in Aristophanes (Berlin & New York 2011).

[4] Δεν απαιτούμε φυσικά από την Παλαιά Κωμωδία να διαγράφει ρεαλιστικά τους χαρακτήρες της. Αντιθέτως, όπως πειστικά κατέδειξε ο Michael Silk, οι αριστοφανικοί χαρακτήρες έχουν την τάση να μεταμορφώνονται συνεχώς ή να «επανεφευρίσκουν/αναδημιουργούν» τον εαυτό τους (recreative characters) χωρίς καμία λογική προετοιμασία και χωρίς ούτε καν να ενδιαφέρεται ο Αριστοφάνης — σε μεγάλη αντίθεση με τον Μένανδρο — να εξηγήσει αυτή τη μεταστροφή με ψυχολογικούς όρους. Στην προκειμένη περίπτωση, όμως, η αλλαγή πλεύσης του Φειδιππίδη δεν είναι απλή «αναπαραγωγή» του χαρακτήρα του· κρύβει κάτι βαθύτερο.