Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (2) Η κωμωδία της Κρίσης

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αριστοφάνης, Ερμής, Νεφέλες, Στρεψιάδης, Σωκράτης, Φροντιστήριο, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση, κρίση, μαύρη κωμωδία

ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ:

• Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (1) Εισαγωγικά

---

ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ «ΝΕΦΕΛΩΝ»

Ως κωμωδία, οι «Νεφέλες» παρουσιάζουν τα εξής γενικά χαρακτηριστικά:

(α) ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ

Οι «Νεφέλες» είναι κωμωδία που δεν έχει μεν την προφανή πολιτική θεματολογία άλλων κωμωδιών του ιδίου ποιητή, αλλά που άπτεται ηθικών και κοινωνικών ζητημάτων κορυφαίας σημασίας για την πόλη, όπως είναι το κοινωνικό στάτους και οι ταξικές διαφορές, η παιδεία, η σχέση ανάμεσα στην παράδοση και τον νεωτερισμό, ο σοφιστικός τύπος ανθρώπου, το χάσμα των γενεών.

(β) ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΟΧΕΥΣΗ

Οι «Νεφέλες» στοχοποιούν ταυτόχρονα τόσο τη σοφιστική διδασκαλία και την προσκόλληση στον άκρατο και αμοραλιστικό νεωτερισμό όσο και την εξίσου ατελέσφορη εμμονή σε παρωχημένα μοντέλα εκπαίδευσης, τα οποία δεν παρέχουν τα απαραίτητα εφόδια για την προσαρμογή των νέων στον σύγχρονο κόσμο.

(γ) ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Οι «Νεφέλες» παρουσιάζουν αρκετά από τα τυπικά χαρακτηριστικά της Παλαιάς Κωμωδίας τόσο στη δομή όσο και στη γλώσσα, το ύφος και το περιεχόμενο (η σάτιρα της φιλοσοφίας, των φιλοσόφων και κάθε λογής άλλων ἀλαζόνων είναι όντως τυπικό χαρακτηριστικό της κωμωδίας του 5^ου αιώνα, έστω και αν το στοιχείο αυτό έγινε πιο έκτυπο την περίοδο της Μέσης Κωμωδίας)· ταυτόχρονα, όμως, εμφανίζει και σημαντικές αποκλίσεις από τον «τύπο», κυρίως ως προς το πνεύμα και τον τόνο της, αλλά και ως προς ορισμένα δομικά της χαρακτηριστικά, όπως ο διπλός Αγώνας Λόγων, η συνεχής πλοκή κλπ.

(δ) ΠΑΙΓΝΙΔΙ ΜΕ ΤΙΣ ΚΩΜΙΚΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ

Οι «Νεφέλες» είναι κωμωδία που μετέρχεται δαψιλώς το γελοῖον, αλλά που τελικά τελειώνει με τόνους σκοτεινούς και αμφίσημους, με μια πράξη εγκληματικής βίας, που δεν ξεκαθαρίζει το ηθικό τοπίο και που θυμίζει την τραγωδία του Ευριπίδη. Οι “Νεφέλες” εν τέλει είναι κωμωδία που παίζει με τις συμβάσεις του είδους που υπηρετεί, τις σχολιάζει ειρωνικά και τις υπονομεύει ποικιλοτρόπως.

(ε) Ο ΚΩΜΙΚΟΣ ΗΡΩΑΣ

Ένας από τους πιο εμφανείς τρόπους με τους οποίους οι «Νεφέλες» υπονομεύουν τις τυπικές συμβάσεις της αριστοφανικής κωμωδίας όπως τη γνωρίζουμε απ᾽ αλλού είναι και το ότι στο έργο αυτό δεσπόζει ένας ξεχωριστός κωμικός (αντι)ήρωας.

Ο Στρεψιάδης, σε αντίθεση με άλλους «συναδέλφους» του, όπως ο Δικαιόπολις («Αχαρνείς»), ο Τρυγαίος («Ειρήνη») ή η Λυσιστράτη, δεν προσέρχεται ως Σωτήρας αλλά αποτελεί ο ίδιος τόσο το σύμπτωμα όσο και τη βασική αιτία για την κοινωνική παθολογία που τον ταλανίζει· δεν αποτελεί, δηλαδή, το υποκείμενο της κοινωνικοπολιτικής και ηθικής κριτικής, αλλά το αντικείμενο και τον στόχο της. Το γεγονός ότι στο τέλος ο Στρεψιάδης προβάλλει λίγο-πολύ σαν θεός-τιμωρός δεν αυξάνει το κύρος του, δεν τον αποκαθαίρει ηθικά, αντιθέτως πολλαπλασιάζει την ειρωνεία που περιβάλλει τον χαρακτήρα του (βλ. περισσότερα γι᾽ αυτό παρακάτω).

 

ΝΕΦΕΛΕΣ: Η ΚΩΜΩΔΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Εκ πρώτης όψεως οι «Νεφέλες» δείχνουν να είναι μια ηθικοπλαστική οικογενειακή ιστορία, που προειδοποιεί για τους κινδύνους της υπερβολής, αλλά και των εύκολων λύσεων, στις οποίες καταφεύγει κανείς, ώστε να αποφύγει τις ευθύνες του. Σε αντίθεση, δηλαδή, με άλλες κωμωδίες του Αριστοφάνη, που ασχολούνται εμφανώς με τη res publica, οι «Νεφέλες» δείχνουν να ασχολούνται με τη res privata.

Στην επιφάνεια και μόνο, όμως, είναι οι «Νεφέλες» η ιστορία ενός κατακαημένου, καταχρεωμένου φουκαρά. Κατά βάθος πρόκειται για την κωμωδία μιας κοινωνίας που ταλανίζεται από σοβαρότατες στρεβλώσεις, ηθικές, κοινωνικές, παιδαγωγικές και άλλες, και αποτελείται από ανθρώπους που στερούνται ακόμη και την πιο στοιχειώδη ικανότητα ορθής κρίσης. Ως τέτοια λοιπόν, και αυτή η αριστοφανική αυτή κωμωδία είναι ουσιωδέστατα πολιτική.

Οι «Νεφέλες» είναι η κωμωδία της Κρίσης! Η κρίση των «Νεφελών» είναι μόνο δευτερευόντως… κρίση χρέους! Πρόκειται, πολύ σοβαρότερα, για κρίση πολιτική και κοινωνική! Ακόμη πιο βαθιά, στις «Νεφέλες» έχουμε να κάνουμε με μια ΚΡΙΣΗ ΗΘΙΚΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ, από την οποία εκπορεύονται όλες οι λοιπές κακοδαιμονίες της κοινωνίας. Η κοινωνία των «Νεφελών» ΒΑΔΙΖΕΙ ΣΤΑ ΤΥΦΛΑ, διεφθαρμένη από τον πόλεμο, τον ασύδοτο νεωτερισμό ή/και την άκριτη προσκόλληση στο παρελθόν, την τάση του κοινού ανθρώπου προς τη μικρομπαγαμποντιά (που παράγει τους μεγαλομπαγαμπόντηδες), την πολιτική και κοινωνική ανωριμότητα και την έλλειψη ουσιαστικής παιδείας, η οποία στερεί από τους πολίτες την ορθή κρίση.

 

Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου (2009)

ΤΙΣ ΠΤΑΙΕΙ;

Το πιο βασικό στοιχείο όμως είναι ότι η κρίση στις «Νεφέλες» δεν οφείλεται τόσο στην ανωριμότητα του Φειδιππίδη ή την άρνηση της γυναίκας του Στρεψιάδη να αποδεχθεί τις πραγματικότητες του βίου ούτε αποδίδεται τόσο στον αμοραλισμό του Ήσσονος Λόγου ή την ασυδοσία της σωκρατικής διδασκαλίας. Τα δύο ζεύγη προβληματικών χαρακτήρων που προαναφέρθηκαν — το ανώριμο παιδί και η γυναίκα αφενός, ο αμοραλιστής ρήτορας και ο ασύδοτος φιλόσοφος αφετέρου — αποτελούν συγκυριακές μόνο θρυαλλίδες ή παράγωγα της κρίσης, όχι τα βαθύτερά της αίτια. Κατ᾽ ακρίβεια, μάλιστα, αποτελούν, το κάθε ζεύγος με τον δικό του τρόπο, προϊόν της αβελτηρίας του Στρεψιάδη και πιο συγκεκριμένα αποτέλεσμα του γεγονότος ότι αδυνατεί να διαχειριστεί τα του οίκου του (και κατ᾽ επέκταση τα της Πόλης).

Η ουσιαστική ευθύνη, δηλαδή, για την Κρίση βαραίνει κυρίως τον ίδιο τον γέροντα, δηλαδή τον απλό άνθρωπο, τον μέσο Πολίτη, που του λείπει η πιο στοιχειώδης ευθυκρισία και που καταφεύγει στις εύκολες λύσεις της ρεμούλας και της απάτης. Οι «Νεφέλες» είναι τελικά η κωμωδία μιας κοινωνίας δηλητηριασμένης και άρρωστης, παραδομένης στα χέρια λίγων επιτηδείων, οι οποίοι όμως μεσουρανούν, επειδή πολύ απλά μπορούν να εκμεταλλεύονται την ανοησία, την ακρισία και την απερισκεψία των πολλών. Ο Σωκράτης δεν θα είχε θέση στον κόσμο τούτο, αν δεν υπήρχε ο Στρεψιάδης. Η κριτική των «Νεφελών» στρέφεται αμείλικτη προς τον ίδιο τον απλό άνθρωπο, η ευθύνη του οποίου για την κρίση — όλως ιδιαιτέρως στο πλαίσιο ενός δημοκρα-τικού πολιτεύματος — είναι προσωπική, άφευκτη και βαρύτατη.

 

Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου (2009)

«ΝΕΦΕΛΕΣ»: ΕΙΡΩΝΙΚΗ, ΜΑΥΡΗ ΚΩΜΩΔΙΑ

Σε τελική ανάλυση, ακριβώς επειδή η ουσία του έργου δεν έγκειται στην ασήμαντη προσωπική ταλαιπωρία του Στρεψιάδη, αλλά στις βαθύτερες αιτίες που την προκάλεσαν, οι «Νεφέλες» είναι μαύρη, ειρωνική κωμωδία, που στοχεύει τα βέλη της προς πολλαπλές κατευθύνσεις. Δεν είναι απλοϊκό ηθικιστικό κήρυγμα υπέρ της «παράδοσης» και εναντίον του «μοντερνισμού», όπως ενδεχομένως δείχνει εκ πρώτης όψεως. Είναι κωμωδία που παίζει πανέξυπνα με τις συμβάσεις του κωμικού είδους και καταλήγει με μια από τις αμφίσημες σκηνές σε ολόκληρο το αρχαίο ελληνικό δραματολόγιο.

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Αντί με το συνηθισμένο γλέντι, τον κῶμον, το έργο μας τελειώνει με μια πράξη βίας και καταστροφής, η οποία μάλιστα δεν είναι καν καθαρτική. Γιατί ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου από τον Στρεψιάδη, απονέμει μεν κάποιας μορφής δικαιοσύνη (επιβάλλει στον Σωκράτη την τιμωρία που του αναλογεί) αλλά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι με τον τρόπο αυτό αναστρέφεται η αρνητική κατάσταση που το Φροντιστήριο έχει προκαλέσει. Δεν είναι καθόλου σαφές ότι οι ανήθικες πρακτικές, οι αρρωστημένες νοοτροπίες και η ηθική κατρακύλα έχουν πράγματι υποστεί καίριο πλήγμα.

Ο Στρεψιάδης εκδικείται τον Σωκράτη βίαια και χωρίς έλεος. Η παρέμβαση του χορού των Νεφελών στο τέλος όμως υποδεικνύει και το μέγεθος της προσωπικής του ευθύνης: ο γέρος αφέθηκε να παρασυρθεί στα μονοπάτια της ατιμίας. Έπαθε, για να μάθει! Ο Στρεψιάδης συνέρχεται πλήρως και ξαναβρίσκει τον ηθικό του βηματισμό. Αλλά η αδυναμία του να μεταπείσει τον Φειδιππίδη αναδεικνύει το γεγονός ότι η ποιητική δικαιοσύνη που απονέμεται στο τέλος του έργου έχει περιορισμούς, είναι μερική, όχι απόλυτη. Το Φροντιστήριο μεν γίνεται παρανάλωμα του πυρός, αλλά ο δηλητηριώδης σπόρος του Σωκράτη έχει ήδη πιάσει ρίζες στην κοινωνία.

Ο Φειδιππίδης, ο νέος, το μέλλον της Αθήνας, δεν αλλάζει καθόλου στο τέλος· παραμένει προσκολλημένος στους δασκάλους του και τις διδαχές τους. Η στάση αυτή του Φειδιππίδη στο τέλος είναι ο σκοτεινότερος ίσως τόνος σε ολόκληρο το έργο. Ο νεαρός είναι υπεράνω θεραπείας· έχει διαφθαρεί σε μη αναστρέψιμο βαθμό. Η μόλυνση έχει προχωρήσει τόσο βαθιά στο σύστημά του — στον οργανισμό των πιο δυναμικών μονάδων της κοινωνίας, αφήνεται να εννοηθεί — που δεν μπορεί πια να γιατρευτεί. Η φωτιά του Στρεψιάδη δεν καυτηριάζει πλήρως την πληγή, δεν σκοτώνει εντελώς το μικρόβιο. Το τέλος του έργου είναι εξίσου ειρωνικό όσο και η προηγούμενη εξέλιξή του. Η αίσθηση που μας δίνει ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου είναι ότι πρόκειται για πράξη που ικανοποιεί μεν τα πιο ταπεινά εκδικητικά μας ένστικτα, αλλά που δεν λύνει πράγματι το πρόβλημα, απλούστατα επειδή αυτό βρίσκεται πολύ πιο βαθιά.

Οι πλείστες, αν όχι όλες, οι κωμωδίες του Αριστοφάνη κρύβουν στο τέλος, κάτω από τους εκκωφαντικούς ήχους του γλεντιού, τέτοιου είδους άβολα, ενοχλητικά μηνύματα. Καμιά άλλη όμως δεν τελειώνει με τόνους τόσο δύσπεπτους, τόσο απερίφραστα πικρούς και τόσο αδιάλυτα απελπισμένους. Οι «Νεφέλες» του Αριστοφάνη προσεγγίζουν σε μεγάλο βαθμό το πνεύμα της Τραγωδίας!

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Πολλώ δε μάλλον που, πέρα από κάθε προσδοκία και κατά παράβαση κάθε κωμικής σύμβασης, οι «Νεφέλες» ενδέχεται να τελειώνουν όχι απλά με έναν εμπρησμό, αλλά με μια μαζική δολοφονία, η οποία μάλιστα δεν έχει καν θύμα τον κατεξοχήν υπεύθυνο τη όλης ιστορίας: όσο και αν ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές θεωρούν ότι κάτι τέτοιο είναι αδιανόητο για κωμωδία, το κείμενο μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι οι Μαθητές του Σωκράτη καίγονται ζωντανοί μαζί με το Φροντιστήριο! Αχνές φωνές, φάσματα θλιβερά, άυλες υπάρξεις σχεδόν, οι Μαθητές ενδέχεται να χάνονται στη φωτιά, ενώ ο ίδιος ο Σωκράτης, ο ένοχος, ο ηθικός και φυσικός αυτουργός, παρακολουθεί την καταστροφή από τη σκηνή και σώζεται!

Η σημειολογία του χώρου και δη οι προσεγγιστικές σχέσεις, δηλαδή η συσχετιστική τοποθέτηση των ηθοποιών μέσα στον θεατρικό χώρο (proxemics), συμβάλλουν αποφασιστικά στο νόημα της τελικής σκηνής. Στην πρώτη είσοδο του Σωκράτη, ο Αριστοφάνης είχε βάλει τον φιλόσοφο να εισέρχεται στη σκηνή με τη μηχανήν, το θεατρικό εκείνο μηχάνημα με το οποίο εισάγεται στην Τραγωδία ο ἀπὸ μηχανῆς θεός. Ο Σωκράτης ήταν ψηλά και ο Στρεψιάδης χαμηλά. Τώρα, στην Έξοδο, η χωροταξική αυτή σχέση αντιστρέφεται: ο Στρεψιάδης εμφανίζεται, σαν θεός, στην κορυφή του λογείου, στο θεολογεῖον, στον χώρο δηλαδή όπου εμφανίζονται συνήθως στο τέλος των τραγωδιών οι θεοί. Η θεατρική αυτή λεπτομέρεια υποδηλώνει ότι, καθώς επιβάλλει τη σκληρή εκδίκησή του, ο Στρεψιάδης επιχειρεί να εμφανιστεί ως θεός-τιμωρός ή έστω ως όργανο ενός τέτοιου θεού, εν προκειμένω του Ερμή. Ο ίδιος ο Ερμής όμως ΔΕΝ εμφανίζεται ΟΥΤΕ ακούγεται να δίνει εντολή στον Στρεψιάδη να κάψει το Φροντιστήριο, όπως ισχυρίζεται ο γέρος. Ο Στρεψιάδης συνομιλεί με μια άλαλη, άψυχη στήλη! Ο Στρεψιάδης, με άλλα λόγια, επιχειρεί να αποδώσει στον θεό μια εγκληματική ενέργεια καθαρά δικής του έμπνευσης, ώστε να απαλλαγεί από την ηθική ευθύνη. Παραμένει όμως εντελώς τόσο ακάλυπτος ηθικά, όσο ατελέσφορη, μη καθαρτική είναι και η ίδια η εκδίκησή του, όσο προβληματική ήταν η συμπεριφορά του σε ολόκληρο το έργο.

Ο Στρεψιάδης είναι ένας κωμικός ήρωας από την ανάποδη, ένας από τους ελάχιστους αριστοφανικούς πρωταγωνιστές που υπονομεύεται με αυτό τον τρόπο! Ο γέροντας πέφτει θύμα των επιτήδειων σοφιστών και του Σωκράτη, τον οποίο θεωρεί έναν από αυτούς. Τους τιμωρεί με τρόπο σκληρό και βίαιο. Αλλά ο ίδιος και το ηθικό μοντέλο που εκπροσωπεί — τόσο αυτός όσο και ο Δίκαιος Λόγος, με τον οποίο στο τέλος ταυτίζεται — δεν είναι ακριβώς η λύση στο πρόβλημα, δεν είναι η ποθούμενη διόρθωση των στρεβλώσεων που προκαλεί το σοφιστικό πνεύμα.

Το κακό στην Αθήνα έχει συντελεστεί και δεν υπάρχουν μαγικές θεραπείες. Η ζημιά έγινε, γιατί, όπως μας είχε υποδείξει έμμεσα ήδη η Παράβαση του έργου, οι Αθηναίοι γενικά είναι ευεπίφοροι προς κακές επιρροές και δεν μπορούν να διαχωρίσουν το δίκαιο από το άδικο, τους χρηστούς πολίτες από τους φαύλους, τους καλούς ποιητές από τους κακούς.

Ο Στρεψιάδης, ο τύπος του χοντροκομμένου, ανυποψίαστου χωριάτη, που εν προκειμένω αποτελεί συνεκδοχή του μέσου Αθηναίου, παγιδεύεται ανάμεσα σε δύο άκρα: από τη μια, τον ασύδοτο νεωτερισμό, και από την άλλη, την απολιθωμένη προσήλωση σε έναν ηθικό κώδικα και ένα παιδαγωγικό μοντέλο μιας άλλης εποχής, τιμημένης αλλά ξεπερασμένης, που δεν ανταποκρίνεται πια στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας. Ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου, όμως, και οι σκοτεινοί, σχεδόν τραγικοί τόνοι με τους οποίους χρωματίζεται αυτή η τελική σκηνή του έργου θυμίζουν στους θεατές ότι το συμφέρον της πόλης και της κοινωνίας, δεν βρίσκεται ούτε στη μια ούτε στην άλλη ακραία άποψη. Στην κωμωδία αυτή η χρυσή τομή ανάμεσα στις ακραίες τάσεις, το ἄριστον μέτρον, παραμένει φευγαλέο ζητούμενο.