Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (3.1) Ο Πρόλογος (1-283 Σταύρου)

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αριστοφάνης, Αθήνα, Νεφέλες, Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Σωκράτης, Σοφιστές, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο

ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ:

• Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (1) Εισαγωγικά
• Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (2) Η κωμωδία της Κρίσης

---

 

Ξημερώματα· έξω είναι ακόμη σκοτάδι. Στη σκηνή βλέπουμε δύο θύρες: η μία συμβολίζει το σπίτι του Στρεψιάδη και η άλλη το Φροντιστήριο του Σωκράτη. Στην αρχή του έργου, Στρεψιάδης και Φειδιππίδης κοιμούνται σε στρώματα μπροστά από την πόρτα του σπιτιού τους. Η διάταξη αυτή είναι συμβατική και πρακτική: δεν χρειάζεται να προβληματιστούμε γιατί κοιμούνται έξω και όχι μέσα ή γιατί ο Στρεψιάδης κοιμάται πλάι στον γιο του και όχι τη γυναίκα του. Σε άλλο χώρο του σπιτιού κοιμάται ένας δούλος, που εισέρχεται στη σκηνή στον στ. 18. Δούλοι και Φειδιππίδης κοιμούνται μακαρίως. Ο Στρεψιάδης στρέφεται στο κρεβάτι του ανήσυχος.

Εθνικό Θέατρο (1994)

Ο ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ

«Πρόλογος» στο αρχαίο θέατρο αποκαλείται το εισαγωγικό μέρος του δράματος, το οποίο προηγείται της εισόδου του χορού. Στην Παλαιά Κωμωδία, ο Πρόλογος είναι συνήθως πιο εκτεταμένος από ό,τι στην τραγωδία. Αποτελείται από σειρά εισαγωγικών επεισοδίων, στα οποία αποκαλύπτεται ότι το κωμικό σύμπαν, το οποίο εκπροσωπεί ο πρωταγωνιστής (κατά κανόνα, ένας απλός άνθρωπος του λαού, συνήθως άνδρας ώριμης ηλικίας), βρίσκεται σε σοβαρή κρίση.

Η κρίση οφείλεται κατά κανόνα στη γενικότερη πολιτική και ηθική παρακμή της πόλης (τον πόλεμο και την πολεμοκαπηλία, την ασυδοσία και τη δημαγωγία, τον ανήθικο νεωτερισμό και την εγκατάλειψη των παραδοσιακών αξιών κ.ά.). Στον Πρόλογο, βλέπουμε τις συνέπειες της όλης κατάστασης στη ζωή του κωμικού ήρωα.

Ο ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΙΣ “ΝΕΦΕΛΕΣ”

Στις «Νεφέλες», τα πράγματα δείχνουν διαφορετικά. Η κρίση εδώ εκ πρώτης όψεως δείχνει να είναι αμιγώς ιδιωτική υπόθεση. Οι πραγματικές αιτίες όμως πίσω από τα βάσανα του Στρεψιάδη είναι βαθύτερες. Η απειθαρχία ακόμη και των δούλων δεν αποδεικνύει μόνο ότι ο Στρεψιάδης είναι παντελώς ανίκανος ως νοικοκύρης του σπιτιού. Δείχνει ακόμη ότι ο Πελοποννησιακός Πόλεμος έχει προκαλέσει ηθικούς τριγμούς στην πόλη και έχει δημιουργήσει συνθήκες υπό τις οποίες οι παραδοσιακές αξίες αμφισβητούνται, οι άνθρωποι, ειδικά οι νέοι, αποπροσανατολίζονται και άνθρωποι αδίστακτοι, όπως οι σοφιστές, ευδοκιμούν.

Οι αρχές και οι αξίες της παλαιάς αριστοκρατίας, τις οποίες εμφυσά στον Φειδιππίδη η μητέρα του και οι οποίες υπαγορεύουν την ανεύθυνη συμπεριφορά του (αρχές οι οποίες ανήκουν λίγο-πολύ στο πολιτικοκοινωνικό κλίμα που θα επικαλεστεί αργότερα ο Δίκαιος Λόγος), προβάλλονται επίσης, εμμέσως πλην σαφώς, ως διαρκής απειλή για τη σταθερότητα της δημοκρατικής κοινωνίας, ιδιαίτερα σε περιόδους ηθικής παρακμής, κατά τις οποίες ακόμη και καλοί κατά βάθος αλλά απλοϊκοί άνθρωποι χάνουν τον δρόμο τους με τραγικές συνέπειες για τους εαυτούς τους και για τους γύρω τους.

Γιατί πρέπει να σημειωθεί με έμφαση ότι ο Στρεψιάδης των «Νεφελών», ένας αγράμματος χωριάτης, που κοιτούσε τη δουλειά του, αλλά έκανε το λάθος να μπλέξει με γυναίκα που δεν ήταν του χεριού και της τάξης του, είναι ο τυπικός Αθηναίος της εποχής του: δεν είναι εκ φύσεως διεφθαρμένος και ανέντιμος, είναι όμως αφελής και ευεπίφορος προς κακές επιρροές, ιδιαίτερα όταν βρεθεί υπό πίεση. Άνθρωποι όπως ο Στρεψιάδης και ο Φειδιππίδης καταλήγουν να βλάπτουν την Αθήνα τόσο όσο και απατεώνες, όπως ο Σωκράτης και οι σοφιστές του — ίσως και περισσότερο από τους τελευταίους ακόμη.

Στον Πρόλογο, λοιπόν, ο κωμικός ήρωας συλλαμβάνει σχέδιο για έξοδο από την κρίση. Το σχέδιο αυτό είναι γνωστό ως «Κωμική Ιδέα». Συνήθως πρόκειται για λύση τόσο ευφάνταστη και ουτοπική όσο πραγματικά και επείγοντα είναι, όχι μόνο στο κωμικό σύμπαν αλλά και στην σύγχρονη επικαιρότητα, τα προβλήματα που επιχειρεί να αντιμετωπίσει: μια προσωπική ειρήνη με τη Σπάρτη· η ίδρυση μιας εναλλακτικής πολιτείας στον ουρανό· η κάθοδος στον Άδη κ.ά.

Στις «Νεφέλες», η Κωμική Ιδέα είναι λιγότερο εξωπραγματική από ό,τι σε άλλες κωμωδίες, αλλά είναι ταυτόχρονα και άκρως προβληματική· δεν είναι αστεία, είναι γελοία (και άρα υποκρύπτει ειρωνεία εκ μέρους του κωμικού ποιητή προς τον ήρωά του): ο Στρεψιάδης ψάχνει λύση στα προβλήματά του καταφεύγοντας σε αυτούς ακριβώς που του προκάλεσαν το πρόβλημα, τους ανήθικους σοφιστές. Πρόκειται σαφώς για πλάνη, την οποία ο Στρεψιάδης θα πληρώσει ακριβά. Το ενδιαφέρον είναι ότι σε αυτή την πλάνη θα τον σπρώξει λίγο αργότερα και ο χορός των Νεφελών.

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Ο ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΛΟΓΟ

Ο Στρεψιάδης είναι αγρότης στην καταγωγή και στο πνεύμα, άνθρωπος απλός και άκομψος, αλλά προφανώς με κάποια περιουσία, την οποία μάζεψε με κόπους και μόχθους, υπέκυψε στον πειρασμό να πάρει γυναίκα από παλαιό, αριστοκρατικό αλλά ξεπεσμένο τζάκι. Άσχετος με τους τρόπους και τα ήθη της πόλης, δεν μπορεί να ελέγξει τις σπατάλες της γυναίκας του και τα πανάκριβα χόμπι του γιου του, που τον σπρώχνουν στην οικονομική καταστροφή.

Η απόφασή του να μάθει πώς να στρεψοδικεί (εξ ου και «Στρεψιάδης», αυτός που διαστρέφει τα πράγματα, προκειμένου να πάψει να στρέφεται από αγωνία στο κρεβάτι του!) είναι αποτέλεσμα της απελπισίας του, αλλά και του… πρακτικού του πνεύματος! Εφόσον οι εποχές είναι τέτοιες και η ευκαιρία προσφέρεται, γιατί να μην την εκμεταλλευτεί, για να γλυτώσει!

Τις συνθήκες για την εξαθλίωσή του, την οικονομική και την ηθική, τις έχουν δημιουργήσει άλλοι. Ο ίδιος όμως είναι επιρρεπής σε κακές επιρροές, αλλά και στο δέλεαρ της εύκολης λύσης. Στο τέλος, θα αντιληφθεί με τρόπο επώδυνο ότι τὸ ἄδικον οὐκ εὐλογεῖται και θα τιμωρήσει σκληρά, στην εκδοχή του έργου όπως την έχουμε, τους μεγαλοαπατεώνες που σφράγισαν τη μοίρα του.

 Ο Στρεψιάδης και ο Μαθητής του Σωκράτη. Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Ο ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΛΟΓΟ

Το όνομα του Φειδιππίδη είναι προϊόν συμβιβασμού ανάμεσα στον πατέρα και τη μητέρα του, και συνάμα ένδειξη πόσο διαφορετικοί είναι οι κόσμοι από τους οποίους προέρχονται οι δύο γονείς του: ο μεν πατέρας του ήθελε να του δώσει το συνετό και παραδοσιακό όνομα Φειδωνίδης (από τον παππού του Φείδωνα), η δε μητέρα του επιθυμούσε να τον προικίσει με μεγαλόπρεπα (στην περίπτωσή τους, όμως, μεγαλομανή), αριστοκρατικά ονόματα, όπως Ξάνθιππος, Καλλιππίδης και Χάριππος.

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Οι δύο γονείς συμβιβάζονται, αν και ο συμβιβασμός είναι μάλλον φαινομενικός· στην πραγματικότητα η ανιψιά του Μεγακλή έχει επικρατήσει πλήρως, διότι ο Φειδιππίδης ρέπει πολύ περισσότερο προς τους ίππους παρά προς το φείδεσθαι, την οικονομική περισυλλογή! Σίγουρα… φείδεται ἵππων, ασχολείται σοβαρά (μόνο) με τα άλογα! Ο νεαρός έχει μανία με τον ιππόδρομο, αλλά επίσης έχει διδαχθεί από τη μητέρα του να έχει ακριβά γούστα στο ντύσιμο και τη διασκέδαση, να συναναστρέφεται άτομα της υψηλής κοινωνίας μιμούμενος τη συμπεριφορά τους και τους σπουδαιοφανείς τρόπους τους και γενικά να θεωρεί τον εαυτό του κοινωνικά υπέρτερο.

Ο Φειδιππίδης αρνείται να πάει στο Φροντιστήριο και χαρακτηρίζει τους ενοίκους του «λέτσους» και «αγύρτες», αποδίδει δηλαδή όχι μόνο μειωτικούς χαρακτηρισμούς για την εμφάνισή τους, αλλά και αρνητικό ηθικό πρόσημο για τη διδασκαλία τους.

Φυσικά, είναι ευνόητο ότι ο πραγματικός λόγος που αρνείται να φοιτήσει στο Φροντιστήριο δεν είναι οι ηθικοί ενδοιασμοί, αλλά κάτι πιο ταπεινό: ο μορφονιός δεν θέλει να χαλάσει την ωραία του επιδερμίδα στα σκοτεινά σπουδαστήρια του Σωκράτη. Αν πάθει κάτι τέτοιο, δεν θα μπορεί πια να αντικρύζει τους άλλους δανδήδες και τάχα ρωμαλέους παλικαράδες τους οποίους τώρα συναναστρέφεται.

 

ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ (137-283 Σταύρου)

Σε αυτό το δεύτερο, διακριτό μέρος του Προλόγου περιλαμβάνονται άλλες τρεις σκηνές:

(α) Στίχοι 137-198: Ο Στρεψιάδης συνομιλεί με τον Μαθητή του Σωκράτη·

(β) Στίχοι 199-232: Οι πύλες του Φροντιστηρίου ανοίγουν και αποκαλύπτουν τον κόσμο που κρύβουν πίσω τους·

(γ) Στίχοι 233-282: Ο Στρεψιάδης συναντιέται με τον ίδιο τον Σωκράτη.

Ο αμαθής, βραδύνους και ἄγροικος Στρεψιάδης εμφανίζεται στη σκηνή αυτή σε όλο το κωμικό του μεγαλείο, καθώς αντιδρά με ένα έξοχο μείγμα ειρωνείας, δυσπιστίας και θάμβους στον εντελώς ανοίκειο κόσμο του Φροντιστηρίου και των ενοίκων του.

Ο ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ ΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Η δράση εκτυλίσσεται πλέον μπροστά στο Φροντιστήριο. Δεν είναι βέβαιο όμως πώς ακριβώς οργανώνεται η σκηνή εδώ.

Το πρώτο πρόβλημα είναι πόσες θύρες πρέπει να υποθέσουμε ότι διαθέτει το σκηνικό οικοδόμημα. Το γεγονός ότι στον διηγητικό χώρο γίνεται αναφορά σε δύο διαφορετικά οικήματα, το σπίτι του Στρεψιάδη και το Φροντιστήριο του Σωκράτη, δεν σημαίνει κατ᾽ ανάγκην ότι υπήρχαν και δύο θύρες στο σκηνικό οικοδόμημα: η Κωμωδία μπορεί χωρίς ενδοιασμούς να «μεταμορφώνει» τον σκηνικό της χώρο από οτιδήποτε σε οτιδήποτε, δηλαδή να καλεί τους θεατές να αναπροσαρμόσουν με τη φαντασία τους την ταυτότητά του.

Οι πιθανότητες είναι δύο:

1. Υπάρχει μόνο μία θύρα: Στην περίπτωση αυτή, το σπίτι του Στρεψιάδη μεταμορφώνεται σε Φροντιστήριο του Σωκράτη. Το «βλέπεις εκείνο το σπιτάκι;» στον στ. 92 (100 Σ) δεν παραπέμπει σε ξεχωριστή, ορατή θύρα, απλώς «κατασκευάζει» το δεύτερο οίκημα στον διηγητικό χώρο. Η περίπτωση αυτή θα δυσκόλευε τη σκηνοθεσία της τελικής σκηνής, όπου ο Φειδιππίδης αποσύρεται στο σπίτι του πατέρα του, ενώ ο Στρεψιάδης πυρπολεί το Φροντιστήριο.
2. Υπάρχουν δύο θύρες, εξαρχής ορατές στους θεατές, από τις οποίες η μία, το σπίτι του Στρεψιάδη, βρίσκεται στην άκρη της σκηνής, και η δεύτερη, στην οποία πέφτει το spotlight και μπροστά από την οποία διαδραματίζεται το μεγαλύτερο μέρος της δράσης, είναι η κεντρική. Αυτή φαίνεται να είναι η οικονομικότερη λύση.

Τα σύνεργα του Φροντιστηρίου, όπως τα σκιτσογράφησε ο Χρήστος Γουσίδης

Το δεύτερο πρόβλημα έχει να κάνει με τον τρόπο με τον οποίο εμφανίζονται στους θεατές οι μαθητές του Φροντιστηρίου και τα σύνεργά τους. Έχουν διατυπωθεί τρεις εικασίες:

1. Μπροστά από την πόρτα του Φροντιστηρίου υπάρχει παραπέτασμα, το οποίο πέφτοντας αποκαλύπτει το ταμπλώ των μαθητών και των επιστημονικών τους οργάνων.
2. Η πόρτα του Φροντιστηρίου ανοίγει και κυλάει προς τα έξω το ἐκκύκλημα, πάνω στο οποίο βρίσκονται οι μαθητές και τα επιστημονικά τους όργανα.
3. Η πόρτα του Φροντιστηρίου ανοίγει και οι μαθητές εισέρχονται ένας-ένας σιωπηρά κουβαλώντας τα σύνεργά τους.

Ο Ρέβερμαν θεωρεί ότι η τρίτη επιλογή είναι πιθανότερη, καθώς έτσι εξηγείται και το παράξενο κατά τα άλλα γεγονός πως βγαίνοντας ο Μαθητής-Θυρωρός κλείνει την πόρτα πίσω του (δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο συνήθως στις σκηνές θυροκρουσίας). Η πόρτα κλείνει, ώστε να ξανανοίξει με τρόπο εντυπωσιακό.

Επιπλέον, εισερχόμενοι οι Μαθητές προβαίνουν σε σειρά κωμικών κινήσεων (σκύβουν, σέρνονται, περπατούν παράξενα κ.λπ.). Αυτές οι κινήσεις χρειάζεται να τονιστούν θεατρικά. Το εκκύκλημα είναι πιθανόν να χρησιμοποιείται (δεν θα εμπόδιζε τις κινήσεις τους), αλλά αν αντιθέτως η είσοδος των μαθητών και των αντικειμένων γίνεται κατ᾽ άτομο, τότε η έμφαση που δίδεται σε αυτή την είσοδο είναι αναμφισβήτητα μεγαλύτερη. Η τρίτη υπόθεση, σύμφωνα με τον Ρέβερμαν, συνάδει και με τη γενικότερη τάση της Κωμωδίας να εμφαίνει ιδιαίτερα τα σκηνικά αντικείμενα της παράστασης.

Το σκηνικό των “Νεφελών”, όπως το απέδωσε καλλιτεχνικά ο Χρήστος

ΣΚΗΝΗ ΘΥΡΟΚΡΟΥΣΙΑΣ

Ο Μαθητής του Σωκράτη, όπως τον φαντάστηκε ο Χρήστος Γουσίδης

Η είσοδος του Στρεψιάδη στο Φροντιστήριο, σημειώνει και πάλι ο Ρέβερμαν, δεν μπορεί να είναι εντελώς απρόσκοπτη. Ως εκ τούτου ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί το τυπικό μοτίβο του θυρωρού και της σκηνής θυροκρουσίας (σύνηθες τόσο στην τραγωδία όσο και στην κωμωδία, αλλά όλως ιδιαιτέρως στη δεύτερη), το οποίο όμως προσαρμόζει στα σωκρατικά δεδομένα.

Θυρωρός στις Νεφέλες δεν είναι ένας δούλος ως συνήθως, αλλά ένας Μαθητής του Σωκράτη, ο οποίος φαίνεται ότι ανήκει ψηλά στην ιεραρχία του Φροντιστηρίου, αλλά παρόλα αυτά τηρεί δουλοπρεπή στάση απέναντι στον Δάσκαλο. Ο χαρακτήρας του Μαθητή μάς προετοιμάζει για τον χαρακτήρα του Δασκάλου, καθώς και οι δύο επιδεικνύουν την ίδια διανοουμενίστικη σοβαρότητα και την ίδια πατερναλιστική αλαζονεία.

Ο ΜΑΘΗΤΗΣ-ΘΥΡΩΡΟΣ

Ο Μαθητής αυτός, που στην πρώτη, χαμένη εκδοχή του έργου ενδέχεται να ήταν ο περιβόητος Χαιρεφών, στον οποίο ο Στρεψιάδης είχε αναφερθεί λίγο πιο πριν, διαφέρει από τους υπολοίπους. Εκτός του ότι έχει ομιλούντα ρόλο, μπορεί να κυκλοφορεί στον ήλιο με άνεση, ενώ οι υπόλοιποι δεν αντέχουν και πολύ. Κυρίως φαίνεται να έχει αυξημένες εξουσίες επί των υπολοίπων.

Ο Αριστοφάνης χρησιμοποίησε άλλες δυο φορές τουλάχιστον στο έργο του αυτόν τον κωμικό τύπο: το τσιράκι του Μεγάλου Δασκάλου, που αποτελεί καθρέφτισμα του κυρίου του και που προϋπαντά στην πόρτα τον ταπεινό άνθρωπο που έρχεται να πέσει στα πόδια του. Στους «Αχαρνείς» (425 π.Χ.), ο συνεργάτης του Ευριπίδη Κηφισοφών υποδέχεται τον Δικαιόπολη. Στις «Θεσμοφοριάζουσες» (411 π.Χ.), ο Ευριπίδης επισκέπτεται τον συνάδελφό του Αγάθωνα: τον πρώτο υποδέχεται ο δούλος του δεύτερου.

ΟΙ ΥΠΟΛΟΙΠΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ

Άγνωστος αριθμός μαθητών του Σωκράτη εμφανίζονται στη σκηνή. Οι χαρακτήρες αυτοί είναι κωφὰ πρόσωπα, δηλαδή δεν έχουν ομιλούντα ρόλο — με εξαίρεση τις κραυγές αγωνίας που αρθρώνουν στην Έξοδο, ενώ το Φροντιστήριο καίγεται.

Στην εμφάνισή τους είναι όπως ακριβώς τους περιέγραψε στην προηγούμενη σκηνή ο Φειδιππίδης: ρυπαροί, χλωμοί, αρρωστιάρηδες, σαν τυφλοπόντικες που δεν αντέχουν το φως και είναι τρομοκρατημένοι από τον Σωκράτη. Έχουν το πρόσωπό τους βυθισμένο σχεδόν στο χώμα και τον κώλο τους τουρλωμένο στα ουράνια. Μοιάζουν περισσότερο με φαντάσματα παρά με ζωντανούς ανθρώπους. Στον Στρεψιάδη θυμίζουν τους αιχμαλώτους Σπαρτιάτες από τη Σφακτηρία, που σαπίζουν στα αθηναϊκά μπουντρούμια από το 424 π.Χ.

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Η “ΑΕΡΟΒΑΣΙΑ” ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Ο Αριστοφάνης εισάγει τον Σωκράτη στη σκηνή με τον πιο εντυπωσιακό δυνατό τρόπο: ο Σωκράτης κατεβαίνει αργά από τα ουράνια με τη χρήση του γερανού.

Ορισμένοι μελετητές υποθέτουν ότι βρίσκεται καθισμένος σε ένα καλάθι, άλλοι ότι στέκεται πάνω σε μια ξύλινη σχάρα δίνοντας την εντύπωση ότι κυριολεκτικά…αεροβατεί!

Η φυσική απόσταση ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Στρεψιάδη, τον οποίο δίκην θεού αποκαλεί ἐφήμερον («σημερινό κι αυριανό», δηλαδή θνητό, ταπεινό άνθρωπο) τονίζει το χαρακτηριστικό που ο Φειδιππίδης είχε αποδώσει στους ενοίκους του Φροντιστηρίου: την ἀλαζονείαν. Ο όρος ἀλαζονεία περιγράφει τον κάθε λογής ξιπασμένο θεομπαίχτη, που διεκδικεί για τον εαυτό του δάφνες σοφίας, οι οποίες φυσικά δεν του αξίζουν. Στην κατηγορία των κωμικών ἀλαζόνων ανήκουν φιλόσοφοι, γιατροί, ποιητές, μάγειροι, επαγγελματίες στρατιώτες και άλλοι.

Ο ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΙΚΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Ο Αριστοφάνης παρουσιάζει μια καρικατούρα του Σωκράτη, η οποία διαφέρει ριζικά από τον τρόπο με τον οποίο τον περιγράφουν οι δύο σημαντικότεροι μαθητές του, ο Πλάτωνας και ο Ξενοφώντας. Ο Σωκράτης του Αριστοφάνη είναι μείγμα φυσικού φιλοσόφου, που ασχολείται με την κοσμολογία και τις φυσικές επιστήμες, όπως οι λεγόμενοι Προσωκρατικοί, και τυπικού Σοφιστή, που καταπιάνεται με τη γλώσσα και τη ρητορική, με σκοπό να διαστρέψει την αλήθεια και να κάνει τον Άδικο Λόγο να υπερισχύσει του Δίκαιου.

Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει πως ο αριστοφανικός Σωκράτης απείχε πλήρως από τον ιστορικό εαυτό του, όπως τουλάχιστον τον προσλάμβανε μέρος της σύγχρονής του κοινής γνώμης. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Σωκράτης δεν ήταν στην πραγματικότητα κλεισμένος σε ένα Φροντιστήριο, αλλά κυκλοφορούσε στα γυμνάσια και την αγορά. Πολλοί από τους θεατές των «Νεφελών» θα τον είχαν δει και ακούσει ιδίοις όμμασι και ωσί.

Γιατί όμως ο Αριστοφάνης επιδιώκει αυτή τη μερική έστω ταύτιση του Σωκράτη με στοχαστές τόσο διαφορετικούς από τον ίδιο; Μήπως αδυνατούσε να διακρίνει τις μεταξύ τους διαφορές ή αδιαφορούσε γι᾽ αυτές; Προς τι η τόσο αρνητική απεικόνιση μιας μορφής που στον Πλάτωνα αγγίζει την αγιότητα; Είναι τα κίνητρα αποκλειστικώς χιουμοριστικά, όπως ισχυρίστηκαν κάποιοι;

Η Νουσμπάουμ δίνει την εξής απάντηση: η εξομοίωση του Σωκράτη με τους Σοφιστές είναι σκόπιμη και συνιστά ενδιαφέρουσα κριτική της σκέψης του, η οποία έγκειται στο εξής: οι όποιες διαφορές ανάμεσα στον Σωκράτη και τους υπολοίπους μεριμνοσοφιστάς της εποχής του, όπως και οι διαφορές ανάμεσα στον κωμικό χαρακτήρα και τον Άδικο Λόγο, είναι περισσότερο διαφορές προσωπικού στυλ παρά ουσίας.

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Μπορεί δηλαδή να είναι αλήθεια ότι το μεγαλύτερο μέρος της κριτικής στις «Νεφέλες» δεν πέφτει στους «απατεώνες» αλλά σε εκείνους οι οποίοι επιτρέπουν την παντοκρατορία τους στην πόλη (στον Στρεψιάδη ως σύμβολο των κοινών ανθρώπων), αλλά αυτό δεν σημαίνει πως ο Σωκράτης εξαιρείται από την κριτική και παρωδείται ανώδυνα και χωρίς επικριτική πρόθεση.

Η Νουσμπάουμ έχει δίκιο. Η ταύτιση του Σωκράτη με τους Σοφιστές εκ μέρους του Αριστοφάνη δεν είναι προϊόν ούτε άγνοιας ούτε προχειρότητας ούτε κακής πίστης· είναι απολύτως συνειδητή και σκοπό έχει να αποδώσει όχι μόνο στον «τύπο του διανοούμενου» αλλά και στον Σωκράτη προσωπικά τις ευθύνες που του αναλογούν.

Για να παραφράσουμε τον Καβάφη, στο μυαλό του Αριστοφάνη — και προφανώς πολλών συγχρόνων του — Σωκράτης, Σοφιστές και λοιποί «βλάπτουν την Αθήνα το ίδιο», εφόσον, ανεξαρτήτως των κινήτρων τους παρέχουν ανατρεπτικά εργαλεία σκέψης και δράσης στα χέρια ανθρώπων κατά τεκμήριο ανίκανων να τα χειριστούν (ο Στρεψιάδης απέτυχε σε όλα τα τεστ και όμως εισήχθη στο Φροντιστήριο. Ο Φειδιππίδης μπήκε χωρίς κανέναν έλεγχο). Ο αριστοφανικός Σωκράτης μπορεί να μην είναι αμοραλιστής, όπως ο Άδικος Λόγος· είναι όμως σίγουρα ασύδοτος, άρα εξίσου, αν όχι περισσότερο, επικίνδυνος (αφού, αν κρίνουμε από τη στάση του Φειδιππίδη μετά τον Α᾽ Επιρρηματικό Αγώνα, σε αντίθεση με τον αντιπαθή Άδικο Λόγο ο Σωκράτης εκπέμπει ακαταμάχητη γοητεία).

ΣΧΟΛΙΑ ΣΕ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Λεπτομερέστερα σχόλια για συγκεκριμένα χωρία του Προλόγου μπορείτε να διαβάσετε εδώ. Η αρίθμηση παραπέμπει στη μετάφραση του Θρασύβουλου Σταύρου.

Εθνικό Θέατρο, 1994