Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (3.2α) Η Πάροδος (284-665 Στ.)

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία, Αριστοφάνης, Νεφέλες, Στρεψιάδης, Σωκράτης, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, κωμικός χορός

ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ:

ΣΧΕΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:

Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (3.2β): Ο Αριστοφάνης ως λυρικός ποιητής στην Πάροδο

Η Πάροδος στην Κωμωδία

Στην τραγωδία, Πάροδος ονομάζεται το άσμα που τραγουδά ο Χορός καθώς εισέρχεται στην ορχήστρα από τις εἰσόδους (ή παρόδους). Στην κωμωδία το μέρος αυτό του έργου είναι πολύ πιο εκτεταμένο και περιλαμβάνει, εκτός από το εισόδιο χορικό, σειρά σκηνών στις οποίες ο Χορός αλληλεπιδρά με τους υποκριτές. Στις πλείστες κωμωδίες, το σχέδιο του Κωμικού Ήρωα (η «Κωμική Ιδέα») συναντά σφοδρές αντιστάσεις — και ο Χορός κατά κανόνα εκπροσωπεί τις δυνάμεις που αντιστέκονται. Στο στάδιο αυτό του έργου, με άλλα λόγια, ο Χορός τηρεί πολλές φορές εχθρική στάση απέναντι στον πρωταγωνιστή. Έτσι, την είσοδο του Χορού ακολουθεί κατά κανόνα μια φαρσική σκηνή σύγκρουσης ανάμεσα στον πρωταγωνιστή και τους αντιπάλους του, συμπεριλαμβανομένου του Χορού. Η σύγκρουση αυτή καταλήγει κανονικά στον Επιρρηματικό Αγώνα, τη διαλογική αντιπαράθεση του Κωμικού Ήρωα με τον βασικό του Ανταγωνιστή (έναν άλλο χαρακτήρα, όχι τον Χορό). Στον Επιρρηματικό Αγώνα ο πρωταγωνιστής θριαμβεύει, επιβάλλει τον νόμο του και ο Χορός συμφιλιώνεται μαζί του.

Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου (2009)

Η Πάροδος στις «Νεφέλες»

Η κατάσταση στις «Νεφέλες» όμως είναι ιδιάζουσα και τα πιο πάνω δεν ισχύουν. Ο Χορός δεν εμφανίζει εχθρική στάση απέναντι στα σχέδια του Στρεψιάδη. Αντίθετα, τόσο οι Νεφέλες, όσο και ο Σωκράτης, προσφέρονται να τον βοηθήσουν, αν και τελικά η βοήθεια που του προσφέρουν θα αποδειχθεί καταστροφική. Ο Στρεψιάδης θα πάρει ένα καλό μάθημα — από τις ίδιες τις Νεφέλες, οι οποίες δεν είναι πράγματι αυτό που φαίνονται, δηλαδή προστάτιδες του Σωκράτη και όσων πρεσβεύει αυτός.

Η Πάροδος των «Νεφελών» είναι ιδιαίτερα εκτεταμένη. Στο τέλος του Προλόγου ο Στρεψιάδης μυήθηκε στη Σχολή του Σωκράτη. Τώρα ως μύστης γνωρίζει τις θεότητες του Φροντιστηρίου, οι οποίες τον υποδέχονται στον «ναό» τους (επικυρώνουν δηλαδή την απόφαση του Σωκράτη στον Πρόλογο). Η Πάροδος τελειώνει με συνομιλία μεταξύ Σωκράτη και Στρεψιάδη, η οποία αποτελεί είδος «συνέντευξης», που προετοιμάζει τον προσεκτικό θεατή ότι η μαθητεία του κωμικού ήρωα δίπλα στον φιλόσοφο δεν θα έχει ευνοϊκό τέλος.

Οι «Νεφέλες» άλλωστε είναι, όπως έχουμε ξαναπεί, βαθιά ειρωνική κωμωδία: ο Στρεψιάδης ψάχνει λύσεις στα προβλήματά του κοντά σ᾽ αυτούς που αποτελούν μέρος του προβλήματος (ο Φειδιππίδης και η γυναίκα του είναι απλά οι αφορμές). Το ίδιο το γεγονός ότι καταφεύγει στους ανθρώπους αυτούς είναι το σύμπτωμα που αποκαλύπτει ποια είναι η πραγματική του παθολογία.

Ο Στρεψιάδης στην Πάροδο

Δύο στοιχεία βγάζουν το περισσότερο γέλιο, όσον αφορά στον Στρεψιάδη, στην ενότητα αυτή:

Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου (2009)

(α) ο τρόμος με τον οποίο αντιδρά στη βροντερή είσοδο των Νεφελών (τρόμος που έχει… εντερικές συνέπειες!)·

(β) ο προσωρινός έστω ἐνθουσιασμός του, το γεγονός δηλαδή ότι η χάρη των Νεφελών φαίνεται να τον κατακλύζει κι από ανίδεο αγροίκο να τον κάνει ικανό να απαγγέλλει υψηλή διθυραμβική ποίηση. Αυτό βεβαίως δεν διαρκεί πολύ, καθώς γρήγορα διαφαίνεται ότι ο Στρεψιάδης δεν έχει τα προσόντα να πετύχει ως μαθητής του Φροντιστηρίου, παρά τις καλές προθέσεις του και παρά τη διάθεσή του να υποστεί κάθε ταλαιπωρία, σωματική και ψυχική, προκειμένου να αποκτήσει τις γνώσεις που χρειάζεται.

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Ο Σωκράτης στην Πάροδο

Ο Σωκράτης συνεχίζει να απεικονίζεται ως μείγμα σοφιστή και φυσικού φιλοσόφου. Οι απόψεις που εκφράζει είναι γελοίο συνονθύλευμα των θέσεων διαφόρων εκπροσώπων των δύο αυτών φιλοσοφικών τάσεων. Στην προσπάθειά του να εκλαϊκεύσει τις θεωρίες του προς όφελος του Στρεψιάδη, ο Σωκράτης γελοιοποιεί τόσο τις απόψεις του όσο και τον εαυτό του ακόμη περισσότερο. Η θέση του Σωκράτη υπονομεύεται κι άλλο, όταν ο προσεκτικός θεατής αρχίζει να υποψιάζεται ήδη από το σημείο αυτό ότι οι υποτιθέμενες προστάτιδές του, οι Νεφέλες, παίζουν διπλό παιγνίδι (βλ. πιο κάτω).

ΕΘ 1994. Γιάννης Ροζάκης (Σωκράτης), Γιώργος Μιχαλακόπουλος (Στρεψιάδης).

Εθνικό Θέατρο (1994)

Ο χορός των Νεφελών

Ο Χορός στην Παλαιά Κωμωδία αποτελείται από είκοσι τέσσερα μέλη. Αντίθετα, ο Χορός της τραγωδίας την περίοδο αυτή αριθμούσε μόνο δεκαπέντε χορευτές. Τόσο στην τραγωδία όσο και στην κωμωδία ο Χορός κινείται και τραγουδά ως ένα σώμα και όλα τα μέλη του φέρουν το ίδιο προσωπείο. Από τον Χορό ξεχωρίζει σε δεδομένες στιγμές ο Κορυφαίος, ο οποίος υπεισέρχεται σε διάλογο με τους υποκριτές. Όπως και οι ηθοποιοί, έτσι και τα μέλη του Χορού στο αρχαίο ελληνικό θέατρο, ανεξαρτήτως του ρόλου που υποδύονται, είναι πάντοτε άνδρες και μόνο Αθηναίοι πολίτες.

Ο Αριστοφάνης επιλέγει για την κωμωδία του τον πιο ταιριαστό, συμβολικά, Χορό. Οι Νεφέλες ανήκουν στα μετέωρα, τα ουράνια φαινόμενα, που τόσο απασχολούσαν, υποτίθεται, τον Σωκράτη. Εφόσον δεν αναγνωρίζονταν από την επίσημη θρησκεία (δεν λατρεύονταν ως θεές στην ιστορική Αθήνα), εκπροσωπούν, επίσης, τα καινὰ δαιμόνια εκείνα που ο Σωκράτης κατηγορήθηκε ότι εισήγαγε στην πόλη.

Πάνω από όλα, όμως, όπως παρατηρεί ο πάντοτε γειωμένος Στρεψιάδης, οι Νεφέλες είναι καπνός και αέρας· άρα προσωποποιούν εξαίρετα τη… νεφελώδη και απατηλή παιδεία που το Φροντιστήριο εμπορεύεται. Με άλλα λόγια, οι Νεφέλες, μαζί με τη Γλώσσα και το Χάος (το Κενό), τις άλλες δύο καινοφανείς «θεότητες» του Φροντιστηρίου, δίνουν υλική υπόσταση στη φιλοσοφική διδασκαλία του Σωκράτη, που καταπιάνεται με… αερολογίες, στρεψοδικίες και απάτες ανατρέποντας τόσο την παραδοσιακή ηθική όσο και το πατροπαράδοτο πάνθεο των Ολυμπίων.

Όλα αυτά βεβαίως ΕΚ ΠΡΩΤΗΣ ΟΨΕΩΣ, καθώς, όπως παρατηρεί ο ίδιος ο Σωκράτης, οι Νεφέλες έχουν ως ίδιον τη μεταμορφωσιμότητα.

Οι Νεφέλες λοιπόν δείχνουν να είναι οι θεϊκοί πάτρωνες του Φροντιστηρίου και των λειτουργών του. Παρόλα αυτά όμως δεν διακωμωδούνται, δεν εξευτελίζονται, δεν υφίστανται γενικώς τη μεταχείριση που υφίσταται ο Σωκράτης· το αντίθετο: το εισόδιο άσμα τους είναι καθόλα σοβαρό και αξιοπρεπές, γραμμένο σύμφωνα με τις παραδόσεις της πιο υψηλής ποίησης.

Το περιεχόμενο, επίσης, του χορικού μας προδιαθέτει ότι αναφορικά με τις Νεφέλες τα φαινόμενα απατούν: οι μορφές αυτές, που υποτίθεται ότι συνιστούν καινὰ δαιμόνια και προσωποποιούν τον αριβισμό μιας νέας ηθικής τάξης πραγμάτων, επαινούν την Αθήνα και τους Αθηναίους για την προσήλωσή τους στην παραδοσιακή θρησκεία και τους πατρώους θεούς και κατ᾽ επέκταση στην ηθική που αυτοί υπαγορεύουν!

Ο προσεκτικός θεατής οφείλει να το θυμάται αυτό. Πρόκειται για αντίφαση; Όχι ακριβώς! Στο τέλος θα αποδειχθεί ότι οι Νεφέλες όχι απλώς δεν είναι σύμμαχοι του Σωκράτη και δεν υπερασπίζονται τις αξίες του, αλλά αντίθετα παίζουν έναν κρυφό, ηθικοπλαστικό ρόλο με σκοπό την ηθική διαπαιδαγώγηση του Στρεψιάδη (και των θεατών).

Σκίτσο: Χρήστος Γουσίδης

Η σκηνική οργάνωση της Παρόδου

Η πιο εμφανής ιδιαιτερότητα της εισόδου των Νεφελών είναι η καθυστέρηση με την οποία διεκπεραιώνεται. Απαιτούνται σχεδόν εκατό στίχοι προτού ο χορός καταστεί πλήρως ορατός στους θεατές. Αυτό, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, προϋποθέτει ότι σχεδόν ολόκληρο το τραγούδι τους εκτελέστηκε ενώ βρίσκονταν εκτός ορχήστρας.

Το εντυπωσιακότερο άρα σκηνικό γνώρισμα της Παρόδου είναι το τραγούδι των αθέατων Νεφελών. Ενώ ακόμη παραμένει στην εἴσοδον, ο Χορός ακούγεται να τραγουδά. Μπορούσε το τραγούδι του να ακουστεί καθαρά; Προτάθηκαν αρκετές λύσεις γι᾽ αυτό, αλλά όλες αποτελούν εικασίες.

Συμβατικά, ο Σωκράτης και ο Στρεψιάδης δεν βλέπουν τις Νεφέλες παρά στον στίχο 368 Σταύρου. Ο δυο τους συνεχίζουν να στέκονται μπροστά από την πόρτα του Φροντιστηρίου, η οποία, όπως είπαμε, είναι πιθανότατα η κεντρική θύρα του σκηνικού οικοδομήματος, και συνδιαλέγονται με τον Χορό, ο οποίος παίρνει τη θέση του στην ορχήστρα στον στίχο 378.