Για τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη: (3.5) Ο Α᾽ Επιρρηματικός Αγώνας (1040-1318 Στ.)

Tags

ancient Greek theatre, Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία, Αριστοφάνης, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Δίκαιος και Άδικος Λόγος, Μαραθωνομάχοι, Νεφέλες, Στρεψιάδης, Σωκράτης, Σοφιστές, αρχαία ελληνική Κωμωδία, αρχαίο ελληνικό θέατρο, ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση

ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ:

Ο ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ

Ακόμη μια ιδιαιτερότητα της Παλαιάς Κωμωδίας, εκτός από την Παράβαση, είναι ο λεγόμενος Επιρρηματικός Αγώνας Λόγων. Πρόκειται για κεντρικό και πολύ κρίσιμο κομμάτι του έργου, το πιο σημαντικό κατά κανόνα για την κατανόηση της κωμικής θεματολογίας και πάλι μαζί με την Παράβαση.

Στον Επιρρηματικό Αγώνα συγκρούονται οι δύο αντιμαχόμενες έννοιες, κοσμοθεωρίες ή στάσεις ζωής και οι αντίστοιχοι άνθρωποι (ή οι άλλες μορφές, οι όχι κατ᾽ ανάγκην ανθρώπινες) που τις εκπροσωπούν στην κωμωδία. Ένας από τους ανταγωνιστές είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ο ίδιος ο Κωμικός Ήρωας, ο οποίος συνήθως, αλλά όχι πάντοτε, βγαίνει νικητής και επιβάλλει οριστικά τον νέο κόσμο που έχει οραματιστεί.

Ο Αγώνας Λόγων της κωμωδίας αποκαλείται «επιρρηματικός» από τους αρχαίους όρους ἐπίρρημα και ἀντεπίρρημα, που περιγράφουν τα δύο κεντρικά του τμήματα, τα οποία μεταξύ τους έχουν σχέση συμμετρίας (το ένα αποτελεί κατά κάποιο τρόπο αντανάκλαση του άλλου και απάντηση σε αυτό). Γενικά, όλος ο επιρρηματικός αγώνας έχει συμμετρική δομή, αφού χωρίζεται σε δύο περίπου ίσα μέρη, τα οποία αντιστοιχούν πλήρως μεταξύ τους από την άποψη της δομής.

Το πρώτο μέρος ανήκει στον έναν από τους δύο ανταγωνιστές, συνήθως αυτόν που πρόκειται να χάσει, και αποτελείται από:

(α) την ᾠδήν, εισαγωγικό χορικό τραγούδι, στο οποίο ο χορός υπογραμμίζει τη σημασία του Αγώνα για την εξέλιξη του έργου·

(β) τον κατακελευσμόν, σύντομη παρότρυνση, σε μορφή απαγγελίας και όχι τραγουδιού, από τον/την Κορυφαίο/α του χορού προς τον πρώτο ανταγωνιστή να ξεκινήσει να παρουσιάζει τις θέσεις του·

(γ) το ἐπίρρημα, το μέρος στο οποίο ο πρώτος αντίπαλος εκθέτει τις απόψεις του με μια σειρά από λογικά (ή όχι και τόσο λογικά) επιχειρήματα: το ἐπίρρημα δεν είναι τόσο μια συνεχής ρήση, όσο ένας κωμικός διάλογος, στον οποίο παρεμβαίνει ο Ανταγωνιστής, ο χορός, αλλά καμιά φορά (όχι στις «Νεφέλες») και ένα τρίτο πρόσωπο, ένας κωμικός μπούφος που ονομάζεται Βωμολόχος, ο οποίος λέει διάφορες ανοησίες και αστεία· και τέλος

(δ) το λεγόμενο πνῖγος, την κατάληξη-σύνοψη του ἐπιρρήματος, η οποία εκφωνείται από τον ηθοποιό σε ρυθμό τόσο ταχύ που «κόβει την ανάσα».

Το δεύτερο μέρος του Αγώνα αποτελείται από τις ακριβώς αντίστοιχες δομικές μονάδες:

(α) την ἀντωδήν, στην οποία ο χορός εκφράζει τον θαυμασμό του για όσα έχει μέχρι τώρα ακούσει·

(β) τον ἀντικατακελευσμόν, με τον οποίο ο Κορυφαίος/ η Κορυφαία παροτρύνει τον δεύτερο ανταγωνιστή να μιλήσει κι αυτός με τη σειρά του επισημαίνοντάς του το δύσκολο έργο που έχει να επιτελέσει·

(γ) το ἀντεπίρρημα· και

(δ) το ἀντίπνιγος.

Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο ανταγωνιστής που λαμβάνει τον λόγο δεύτερος είναι και αυτός που επικρατεί (ως εκ τούτου ο κωμικός ήρωας παραχωρεί στην αρχή τον πρώτο λόγο στον αντίπαλό του).

Μετά τον Αγώνα ακολουθεί μια σύντομη σκηνή (σφραγίς) στην οποία ανακηρύσσεται ο νικητής.

Πριν τον Αγώνα προηγείται ως συνήθως μια σκηνή καβγά (τεταμένη, βίαιη, άκρως κωμική, συχνά ένα κωμικό πανδαιμόνιο). Ο Αγώνας αποτελεί ουσιαστικά την πολιτισμένη μέθοδο επίλυσης της κρίσης που ταλανίζει το κωμικό σύμπαν και την οποία υλοποιεί ενώπιον των θεατών αυτός ο καβγάς.

Στις «Νεφέλες», φυσικά, όπως είπαμε, η κρίση όχι μόνο δεν επιλύεται σε αυτόν τον Αγώνα, αλλά αντιθέτως επιδεινώνεται τα μέγιστα, αν και ο Στρεψιάδης θα αργήσει να το νιώσει.

Το πιο κάτω σχεδιάγραμμα αποδίδει σχηματικά τη δομή του Επιρρηματικού Αγώνα της Παλαιάς Κωμωδίας:

Ο επιρρηματικός αγών στην Παλαιά Κωμωδία

Εδώ επίσης μπορείτε να δείτε την κατανομή του Επιρρηματικού Αγώνα στις σωζόμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη:

Ο επιρρηματικός αγών στην Παλαιά Κωμωδία (β)

Περισσότερα για τον Επιρρηματικό Αγώνα στην Παλαιά Κωμωδία μπορείτε να δείτε εδώ.

Ο ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΙΣ “ΝΕΦΕΛΕΣ”

Στις «Νεφέλες» — και πάλι — τα πράγματα δεν συμβαίνουν ακριβώς όπως τα παρουσιάσαμε πιο πάνω. Ο Α᾽ Επιρρηματικός Αγώνας των «Νεφελών» είναι τυπικός ως προς την εσωτερική του δομή, αλλά όχι ως προς τη θέση και την εν γένει λειτουργία του στην πλοκή ούτε ως προς τους δύο συγκρουόμενους Ανταγωνιστές.

Στον πρώτο από τους δύο Επιρρηματικούς Αγώνες του έργου, δεν συγκρούεται ο κωμικός ήρωας με τον ανταγωνιστή του, αλλά δύο προσωποποιημένες αφηρημένες έννοιες, ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος, οι οποίες συμβολίζουν αντιστοίχως την παραδοσιακή και τη νεωτεριστική παιδεία, τον παλιό και τον νέο κόσμο.

Νικητής του Αγώνα είναι ο Άδικος Λόγος, κάτι που φαινομενικά εξυπηρετεί τους σχεδιασμούς του κωμικού μας ήρωα, αφού αυτό ζητούσε εξαρχής: να διδαχθεί ο γιος του τη μέθοδο με την οποία θα μπορέσει να απαλλάξει (αδίκως!) τον πατέρα του από τους επίμονους δανειστές του.

Τα πράγματα όντως φαίνεται να βαίνουν καλώς για τον Στρεψιάδη για ένα διάστημα μετά τον Αγώνα: οι δανειστές έρχονται κι αυτός καταφέρνει να τους διώξει. Σύντομα όμως θα αποδειχθεί ότι η επιτυχία είναι απατηλή και ότι η νίκη του Άδικου Λόγου — γενικώς, η καταφυγή στο Φροντιστήριο — ήταν για τον Στρεψιάδη κατάρα και όχι ευλογία.

Χαρακτηριστικό της αριστοφανικής ειρωνείας — και της ευφυίας με την οποία χειρίζεται τις συμβάσεις του είδους του — είναι ότι η φαινομενική «νίκη» του Στρεψιάδη στον Α᾽ Αγώνα σφραγίζεται από την επίφαση μιας δομικής κανονικότητας: όπως συμβαίνει κατά κανόνα στην Κωμωδία τον Α᾽ Επιρρηματικό Αγώνα ακολουθεί μια Παράβαση — μόνο που αυτή η Παράβαση είναι η δεύτερη και αυτός ο Αγώνας είναι ο πρώτος από τους δύο στο έργο, άρα τα αποτελέσματά του δεν μπορεί παρά να είναι προσωρινά!

Στις «Νεφέλες», λοιπόν, βλέπουμε κάτι μοναδικό στον σωζόμενο Αριστοφάνη. Προς το τέλος του έργου λαμβάνει χώρα ένας ολοκληρωμένος δεύτερος Επιρρηματικός Αγώνας, αυτή τη φορά μεταξύ του Στρεψιάδη και του Φειδιππίδη, ο οποίος έχει γίνει τυπικό δείγμα σοφιστικού νέου με όλες τις σκληρές συνέπειες που έχει αυτό για τον πατέρα του. Ο δεύτερος αυτός Αγώνας καταδεικνύει με κάθε λεπτομέρεια πόσο ακριβά πλήρωσε ο Στρεψιάδης την ανοησία του και δρομολογεί τις τελικές εξελίξεις του έργου, οι οποίες θα είναι… εμπρηστικές!

ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

Όπως κάθε τυπικός Αγώνας, έτσι και ο Αγώνας των Νεφελών ξεκινά με επεισόδιο στο οποίο οι δύο ανταγωνιστές ανταλλάσσουν ύβρεις και προσβολές, ενώ στο τέλος απειλούν να πιαστούν στα χέρια (Streitszene, «σκηνή καυγά»). O Άδικος Λόγος δεν δείχνει να πτοείται από τις λεκτικές επιθέσεις του αντιπάλου του, που τον κατηγορεί ότι διαφθείρει τη νεολαία.

Τη φαρσική αυτή σκηνή τη διακόπτει η παρέμβαση του χορού, ο οποίος κατευθύνει την αντιπαράθεση προς το οργανωμένο και ελεγχόμενο περιβάλλον του ἀγῶνος λόγων. Ο Άδικος Λόγος παραχωρεί τον πρώτο λόγο στον αντίπαλό του.

Ο Δίκαιος Λόγος τεκμηριώνει τις κατηγορίες εναντίον του ανταγωνιστή του. Το παιδαγωγικό μοντέλο που προτείνει ο Άδικος Λόγος, λέει, κάνει τους νέους μαλθακούς και αργόσχολους. Αντίθετα, με την αγωγή του Δίκαιου Λόγου οι νέοι σκληραγωγούνται, αποκτούν σιδηρά στρατιωτική πειθαρχία και σεμνότητα και διαπαιδαγωγούνται καθώς πρέπει: μαθαίνουν να αγαπούν την πατρίδα, να σέβονται τους μεγαλυτέρους και να τηρούν τις παραδόσεις σε όλα τα επίπεδα. Αποκτούν επίσης το ορθό ηθικό και καλλιτεχνικό αισθητήριο στην ποίηση και τη μουσική.

Ο Άδικος Λόγος αποκρίνεται ότι το μοντέλο αυτό, αφόρητα αρχαϊκό και ξεπερασμένο, οδηγεί στην αποβλάκωση των μαθητών, για να λάβει όμως ανταπάντηση ότι αυτή η παιδεία, πηγή ψυχοσωματικής αρμονίας και άρα ευτυχίας, είναι εκείνη που διέπλασε τη γενιά των Μαραθωνομάχων. Αν με αποδεχθείς ως δάσκαλο, λέει ο Δίκαιος Λόγος στον Φειδιππίδη, ο οποίος παρακολουθεί τον Αγώνα σιωπηλός, ο χαρακτήρας και το σώμα σου θα διαμορφωθούν σύμφωνα με το κλασικό πρότυπο του ελεύθερου Αθηναίου άνδρα πολίτη.

Αφού επαινεί τον Δίκαιο Λόγο, ο χορός παραχωρεί το βήμα στον θρασύ και προκλητικό ανταγωνιστή του. Με μια σειρά από λογικοφανή, αλλά στην ουσία τους εντελώς σοφιστικά και στρεψόδικα επιχειρήματα, ο Άδικος Λόγος καταρρίπτει κατά σειράν τις κατηγορίες (α) ότι τα ζεστά λουτρά προάγουν τη μαλθακότητα, (β) ότι η ρητορική είναι επικίνδυνη και (γ) ότι, αντίθετα, η ηθική είναι χρήσιμη και απαραίτητη.

Το αποτέλεσμα του Επιρρηματικού Αγώνα είναι το αναμενόμενο. Ήταν σαφές πως ο Δίκαιος Λόγος επρόκειτο να χάσει, αφού δεν έχει ούτε την τεχνική κατάρτιση ούτε την πονηριά που απαιτείται για να τα βάλει με τέτοιο αντίπαλο. Εξάλλου πρόκειται για αγώνα ρητορικής, που διεξάγεται μέσα σε μια ρητορική σχολή: ο Δίκαιος Λόγος κυριολεκτικά έπαιζε στην έδρα του αντιπάλου του!

Εδώ όμως καραδοκεί μια έκπληξη: οι θεατές δεν αναμένουν ότι τόσο πολύ θα συνέτριβαν τον Δίκαιο Λόγο οι απαντήσεις του αντιπάλου του, που θα αποφάσιζε να εγγραφεί και ο ίδιος μαθητής του!

Ο χορός ανακηρύσσει νικητή τον Άδικο Λόγο και εισάγει στο Φροντιστήριο τον Φειδιππίδη. Την ώρα που ο Στρεψιάδης αποχωρεί χαρούμενος, δέχεται την προειδοποίηση του χορού ότι σύντομα θα το μετανιώσει.

Ο ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ ΚΑΙ Ο ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Δεν είναι σαφές αν ο Στρεψιάδης είναι παρών κατά τη διάρκεια του Αγώνα. Εμφανίζεται πάντως στην τελική σκηνή της ενότητας, για να δώσει τη συγκατάθεσή του να φοιτήσει ο Φειδιππίδης πλάι στον Άδικο Λόγο, αλλά και για να λάβει ρητή προειδοποίηση από τον χορό σχετικά με την έκβαση αυτής της ατυχούς επιλογής.

ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ: Ο Φειδιππίδης παρίσταται στον Αγώνα, αλλά μόνο ως κωφὸν πρόσωπον, δηλαδή ως αμίλητος παρατηρητής. Δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις στο κείμενο, αλλά μπορούμε να υποθέσουμε ότι η παρουσία του πρέπει να τυγχάνει εκμετάλλευσης για παραγωγή χιούμορ. Αυτό συμβαίνει σίγουρα στην αρχική σκηνή του καβγά.

ΟΙ ΔΥΟ ΛΟΓΟΙ

Ο Άδικος Λόγος, όπως τον φαντάστηκε ο Χρήστος Γουσίδης

Οι όροι «Δίκαιος» και «Άδικος» Λόγος αποδίδουν τους αρχαίους όρους Κρείττων και Ἥττων Λόγος. Οι αρχαίοι όροι, κατ᾽ ακρίβεια, είναι ρητορικοί και όχι ηθικοί. Δεν περιγράφουν δηλαδή το ηθικά επαινετέο ή επιλήψιμο επιχείρημα, αλλά αυτό που θα είχε, θεωρητικά, περισσότερες ή λιγότερες πιθανότητες να επικρατήσει αντιστοίχως εξαιτίας της ρητορικής του δύναμης και της πειστικότητάς του (κρείττων λόγος = ισχυρότερο, πειστικότερο επιχείρημα· ἥττων λόγος = αδύναμη, μη πειστική επιχειρηματολογία).

Κατ᾽ επέκταση, βέβαια, σύμφωνα με την παραδοσιακή ηθική που εκπροσωπεί εδώ ο «Δίκαιος» Λόγος, το «ισχυρό επιχείρημα» δεν μπορεί να είναι άλλο παρά το αληθές, το ορθό και το δίκαιο, αυτό το οποίο σέβεται τους νόμους των θεών και των ανθρώπων.

Και αντιθέτως, «αδύναμη» επιχειρηματολογία δεν μπορεί παρά να είναι αυτή που ψεύδεται ή χρησιμοποιεί μέσα που αντιβαίνουν προς την ίδια τη λογική και την ηθική, όσο κι αν ακούγονται έξυπνα και εύγλωττα.

Η Ανίτα Σαντοριναίου ως Δίκαιος Λόγος (ΘΟΚ, 2009)

Η επικίνδυνη ανατροπή που συμβαίνει στην κοινωνία της Αθήνας αυτή την εποχή, σύμφωνα με την κωμική τοποθέτηση του έργου μας, είναι ότι ανήθικοι και αδίστακτοι τύποι, όπως ο Σωκράτης και βεβαίως ο Άδικος Λόγος, παρέχουν στους νέους τα μέσα που τους καθιστούν και ικανούς και πρόθυμους να κάνουν το αδύναμο (άδικο και ανήθικο) επιχείρημα να επικρατήσει (τὸν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν).

Οι δύο ιδιάζουσες αυτές μορφές, λοιπόν, ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος, προσωποποιούν τις ισάριθμες κοσμοθεωρίες που συγκρούονται στο έργο μας: από τη μια, την παλαιά, πατροπαράδοτη παιδεία της γενιάς των Μαραθωνομάχων, και από την άλλη, τον καινούριο, θρασύ, επιθετικό αλλά και ελκυστικό για πολλούς κόσμο της σοφιστικής εκπαίδευσης. H διάχυση και η επιρροή της τελευταίας στην αθηναϊκή κοινωνία, όπως μας υπέβαλε ήδη ο Πρόλογος της κωμωδίας, υποβοηθείται από τις συνθήκες της εποχής και ιδιαίτερα από τη γενική παρακμή που προκαλεί ο Πελοποννησιακός Πόλεμος.

Η τοποθέτηση του έργου μας απέναντι σε αυτά τα δύο αλληλοσυγκρουόμενα μοντέλα είναι πολύ ενδιαφέρουσα και εδώ βρίσκεται το κλειδί της ερμηνείας του. Κόντρα στις προσδοκίες που μας δημιουργήθηκαν, στο κείμενο υπάρχουν άφθονες ενδείξεις ότι και οι δύο προτάσεις αντιμετωπίζονται με ειρωνεία και υπονομεύονται, η μεν (του Δίκαιου Λόγου) ως αθεράπευτα αρχαϊκή και πεπαλαιωμένη, η δε (του Άδικου) ως ανήθικη, ασυνείδητη και φθαρτική.

Η κωμωδία μας, με άλλα λόγια δεν παρουσιάζει ως άσπιλο και αμόλυντο και δεν συμμερίζεται άκριτα το παιδαγωγικό πρόγραμμα του Δίκαιου Λόγου. O Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος εμφανίζονται ως δύο άκρα που αντιμάχονται το ένα το άλλο με θύμα την ίδια την αθηναϊκή κοινωνία. Και οι δύο άλλωστε — πρέπει να σημειωθεί με έμφαση — κατοικούν στο Φροντιστήριο: είναι, δηλαδή, στη δούλεψη του Σωκράτη.

Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

Ταυτίζονται μήπως ο Σωκράτης και ο Άδικος Λόγος; Το κρίσιμο αυτό ερώτημα το απαντά η Νουσμπάουμ στην κλασική πλέον εργασία της.

Ο Σωκράτης έστησε ουσιαστικά τον Αγώνα εις βάρος του Δίκαιου Λόγου (μόνο και μόνο τοποθετώντας τον στο πλαίσιο μιας σχολής ρητορικής!). Σε ποιο βαθμό όμως ενστερνίζεται το ηδονιστικό του συμπέρασμα; Ο Φειδιππίδης μπαίνει στο Φροντιστήριο, ώστε να εκπαιδευθεί από τον Άδικο Λόγο και βγαίνει επικαλούμενος τον Σωκράτη για το ξυλοφόρτωμα του πατέρα του. Αυτό σημαίνει ότι στο μυαλό του νεαρού Σωκράτης και Άδικος Λόγος ταυτίζονται;

Εκ πρώτης όψεως δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε τη συμβολή του Σωκράτη από αυτή του Ἀδικου Λόγου στην εκπαίδευσή του. Μπαίνοντας στο Φροντιστήριο ο Φειδιππίδης έχει ακόμη αμφιβολίες· βγαίνοντας είναι διαπρύσιος οπαδός της νέας παιδείας. Η προσωπικότητα του Σωκράτη φαίνεται να είναι αυτή που τελικά τον σαγήνευσε.

Ο Σταύρος Λούρας ως Σωκράτης (Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου, 2009)

Ταυτίζεται λοιπόν ο Σωκράτης με τους ανήθικους στοχαστές τους οποίους ο πλατωνικός ομόλογός του αντιμετωπίζει; Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Άδικο Λόγο υπάρχουν και εξόφθαλμες διαφορές.

Ο πρώτος έχει επιστημονικά και φιλοσοφικά ενδιαφέροντα· ο άλλος ενδιαφέρεται μόνο για τη ρητορική.
Ο Σωκράτης είναι ασκητικός και υπομένει με κέφι τη φτώχεια, τη στέρηση και το κρύο· ο Άδικος Λόγος διαφημίζει τις απολαύσεις του ζεστού μπάνιου.
Ο Σωκράτης είναι ενάρετος, ο άλλος εντρυφά σε κάθε ηδονή.

Πώς θα μπορούσαν αυτοί οι δύο τόσο διαφορετικοί τύποι να ταυτιστούν; Η απάντηση για τη Νουσμπάουμ είναι ότι υπάρχουν όντως διαφορές μεταξύ των δύο, αλλά αυτές φαίνεται να μην είναι διαφορές ουσίας, αλλά προσωπικού στυλ.

Και οι δύο αφορμώνται από τη θέση ότι το άτομο πρέπει να διαχωρίζεται από την κοινωνία και να καθορίζει το δικό του δρόμο.
Και οι δύο διέπονται από έναν υποκείμενο διανοουμενισμό, αφοσιωμένο στο να ξεμπροστιάζει τις αδυναμίες των επιχειρημάτων που στηρίζουν την παραδοσιακή ηθική.

Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΝΕΦΕΛΩΝ ΣΤΟΝ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟ ΑΓΩΝΑ

Ο χορός των Νεφελών έχει και στην ενότητα αυτή υποστηρικτικό ρόλο: συντονίζει τον Αγώνα και ανακηρύσσει τον νικητή. Όμως, όπως και στην προηγούμενη ενότητα, παρά τον περιορισμένο ποσοτικά ρόλο του, η παρουσία του είναι καίρια. Στο τέλος της ενότητας αποκαλύπτει πλέον χωρίς περιστροφές ποια είναι η τοποθέτησή του απέναντι στη σοφιστική εκπαίδευση και τα σχέδια του Στρεψιάδη να την εκμεταλλευθεί. Κατά τη διάρκεια του αγώνα, επίσης, με υπαινικτικές αλλά ευδιάκριτες παρεμβάσεις, σπέρνει αμφιβολίες για το κατά πόσον η πρόταση του Δίκαιου Λόγου είναι όντως η δέουσα απάντηση στην έφοδο της σοφιστικής παιδείας.

Η ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ Α’ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ

Δεν είναι ασυνήθιστο στην Παλαιά Κωμωδία να προσωποποιούνται επί σκηνής αφηρημένες έννοιες: σε ένα χαμένο σήμερα έργο του Εύπολη, τον χορό αποτελούσαν, π.χ., οι δήμοι της Αττικής· σε μια άλλη κωμωδία, τα γράμματα της αλφαβήτου, κ.ο.κ.

Σχετικά με το πώς ακριβώς παρουσιάστηκαν οι Λόγοι στη σκηνή του Αριστοφάνη υπάρχει συζήτηση, η οποία, όπως και πολλά άλλα ζητήματα, όπως έχουμε ήδη δει, περιπλέκεται ακόμη περισσότερο από το γεγονός ότι το κείμενο που έχουμε στη διάθεσή μας είναι η ημιτελής, διασκευασμένη εκδοχή του αρχικού έργου που διδάχθηκε το 423 π.Χ.

Παλαιότερα, πιστευόταν ότι ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος παρουσιάζονταν ως δυο κοκόρια που μάλωναν μέσα σε ψάθινο κλουβί. Η πηγή για τη θεωρία αυτή ήταν ένα αρχαίο σχόλιο, αλλά και ένα αγγείο που δείχνει να απεικονίζει μια παρόμοια σκηνή (Το αγγείο φυλάσσεται σήμερα στο μουσείο J. Paul Getty στις Η.Π.Α.).Σήμερα όμως θεωρείται πολύ πιθανότερο οι Λόγοι να είχαν ανθρώπινη μορφή, γιατί προς αυτή την κατεύθυνση μας οδηγεί το ίδιο το κείμενο.

Πιο συγκεκριμένα, η φυσικότερη ερμηνεία των σχετικών αναφορών στο έργο μας είναι ότι ο Δίκαιος Λόγος, εφόσον εμφανίζεται ως ο παιδαγωγός της γενιάς των Μαραθωνομάχων, «παλιού απομεινάρι καιρού» (στ. 1071), είναι άνδρας προχωρημένης ηλικίας, όπως ο Στρεψιάδης· ενώ ο Άδικος Λόγος, που εκπροσωπεί την ασυγκράτητη ξεδιαντροπιά των σύγχρονων τάσεων, είναι νεώτερος (αν και όχι έφηβος, όπως ο Φειδιππίδης).

Ο Δίκαιος Λόγος πρέπει λογικά να φέρει κοστούμι που να θυμίζει εκείνη την παλιά εποχή (μεταξύ άλλων ίσως να έχει στα μαλλιά τη χαρακτηριστική καρφίτσα με το χρυσό τζιτζίκι, που αναφέρεται στο έργο).

Ο Άδικος Λόγος ίσως να μοιάζει κάπως στον Φειδιππίδη σε εμφάνιση, άρα να είναι κι αυτός ένας από τους επιδεικτικούς «μακρυμάλληδες» που αναφέρθηκαν στον Πρόλογο, με την πολυτελή εμφάνιση και τους κομψευόμενους τρόπους.